Neredeyse çocukça bir yanılgı üzere görünebilir ancak şaşırtan sayıda yetişkin, sağını ve solunu karıştırıyor ve bilim insanları bunun nedenini yeni anlamaya başladı.
İngiliz beyin cerrahı Henry Marsh, ameliyatın akabinde hastasının yanına oturduğunda vereceği berbat haber kendi kusurundan kaynaklanıyordu.
Hastanın kolunun altında bir hudut sıkışması vardı ve ameliyat edilmesi gerekiyordu. Lakin boynundan aşağı ortadan açtığı kesikten sonra, Marsh omurganın yanlış tarafındaki sona girmişti.
Önlenebilir tıbbi yanlışlar, genelde yanlış tarafın ameliyat edilmesinden, yanlış göze enjeksiyon yapılmasından ya da örneğin yanlış göğüsten biyopsi alınmasından kaynaklanıyor. Bu önemli ve büyük oranda önlenebilir tıbbi yanlışlar, çoğumuz sağını solunu çocukken öğrensek de, herkesin tam olarak öğrenemediğini gösteriyor.
HER 6 ŞAHISTAN 1’İ SAĞINI SOLUNU AYIRMAKTA ZORLANIYOR
Bazı beşerler için sağını ve solunu ayırt etmek, yukarıyı ve aşağıyı ayırt etmek kadar kolayken, geçtiğimiz günlerdeki bir araştırmaya nazaran değerli bir azınlık, her altı şahıstan biri sağını ve solunu ayırt etmekte zorlanıyor.
Hatta bu hususta sorun yaşadığını düşünmeyenler bile, ortam gürültüsü ya da alakasız bir soruya yanıt vermek zorunda kalmak üzere bir durumla dikkati dağıtan bir durum olunca, sağını ve solunu karıştırabiliyor.
Hollanda’daki Leiden Üniversitesi’nden nöropsikoloji profesörü Ineke van der Ham, “Hiç kimse bir şeyin önde mi geride mı olduğunu söylemekte zorluk yaşamaz. Fakat sağ ve sol farklı. Simetri yüzünden, zira arkanızı dönerseniz farklıdır, öbür türlüdür, baş karıştırıcı hale getiren de bu” diyor.
Sağ-sol ayrımı aslında çok karmaşık bir süreç. Hafızaya, lisana, görsel ve uzamsal süreçlerle, zihinsel istikamet bulmaya başvurulması gerekiyor. Araştırmacılar da bunu yaptığımızda, beynimizde tam olarak neler yaşandığını ve kimi insanlara niçin çok daha kolay geldiğini yeni anlamaya başladılar.
Gormley, “Öncelikle sağınızı ve solunuzu bulmanız gerek dedik” diye anlatıyor.
Anında cevap verilmediğinde, iştirakçiler bunun için çeşitli teknikler kullandıklarını söylediler. Baş parmak ile işaret parmağıyla L (İngilizce sol demek olan Left sözünün baş harfi) hali yapmaktan, yazıyı hangi elleriyle yazdıklarını, ya da gitarın tellerine hangi elleriyle vurduklarını düşünmeye kadar çeşitli tekniklerden bahsettiler. Gormley “Bazıları ise bedenlerindeki bir dövmeyle ya da küpeleriyle buluyordu” diyor.
Bir oburunun sağını ve solunu ayırt ederken ise bir sonraki adım başınızda kendinizi çevirip, öteki beşerle birebir tarafa baktığınızı düşünmekti. Gormley “Size dönmüşsem, benim sol elim, sizin sağ elinizin karşısında olacaktır. “Bir nesneyi aklınızda döndürmek işi biraz daha karmaşıklaştırıyor” diyor.
Diğer araştırmalar da insanların bir fotoğraftaki sağı ve solu ayırt ederken kendi ellerinin ya da bedenlerinin döndüğünü düşündüğünü gösteriyor.
Van der Ham ve arkadaşlarının 2020’de yayımladığı bir araştırmada, insanların % 15’inin sağı ve solu ayırt etmekte kendilerini yetersiz buldukları tespit edilmişti. Araştırmaya katılan yaklaşık 400 kişinin yaklaşık yarısı sağı ve solu ayırt etmekte elleriyle ilgili bir strateji benimsediklerini kaydetmişti.
Bir insanın, örneğin hangi elle yazı yazdığı tercihinde ne kadar asimetrikse, sağı ve solu ayırt etmeleri daha da kolaylaşıyor.
Araştırmacılar, bu stratejilerin nasıl işlediğini daha derinlemesine araştırmak için Bergen sağ-sol ayrım testi diye bir uygulamayı kullandı.
Katılımcılar, elleri farklı pozisyonlardayken kendilerine gerçek ya da öteki istikamete bakan çöp adam fotoğraflarına baktı ve işaretlenmiş bir elin sağ el mi, sol el mi olduğunu söylemeleri istendi. Van der Ham “Basit görünüyor lakin bunların yüzlercesini, mümkün olduğunca çabuk yapmak zorundaysanız can sıkıcı olabiliyor” diyor.
İlk deneyde, iştirakçiler ellerini önlerindeki masaya koyarak oturdu.
Van der Ham “Bu küçük çöp adamların nasıl konumlandırıldığının net bir tesiri vardı. Başının gerisine bakıyorsanız yani sizinle tıpkı hatta ise cevaplar çok daha süratli ve doğruydu. Birebir formda, bu çöp adamın yüzü iştirakçiye dönük ise ve elleri birbirine çaprazsa ve sol eli iştirakçinin sol eliyle tıpkı taraftaysa, beşerler daha yeterli bir performans gösteriyor” diyor ve “Bu da bize bedenin bu sürece hakikaten dahil olduğunu gösteriyor.
Araştırmadaki bir sonraki soruysa, iştirakçilerin test yapılırken sollarını ve sağlarını ayırt etmeye çalıştığı anda bedenlerinden ipucu mu aldığı, yoksa hafızlarındaki kendi beden imgesine mi başvurduklarıydı.
Bunun cevabını bulmak için, araştırmacılar deneyi tekrarladı. Fakat bu sefer dört farklı senaryo test edildi.
Katılımcılar, ellerini öndeki masanın üzerinde çaprazlayarak ve çaprazlamadan oturtuldu. Ayrıyeten testin bir kısmında elleri görünürdü, bir kısmında da siyah bir örtüyle kaplıydı.
Ancak araştırmacılar, bu zorlukların hiç birinin test performansını etkilemediğini tespit etti. Bir öteki deyişle, iştirakçiler, sağı ve solu ayırt edebilmek için bedenlerini görmeye gereksinim uymuyordu.
Van der ham “Bu sorunu büsbütün çözemedik. Lakin sağımızı ve solumuzu ayırt edebilmek için bedenimizi ana bir öge olarak kullandığımızı tespit edebildik” diyor.
Van der Ham’in deneylerinde, çöp adamlarda tıpkı hizadayken performans artışı daha çok, günlük ömürlerinde sağlarını ve sollarını ayırt etmek için ellerini kullandıklarını söyleyenlerde ve genel olarak bayanlarda görüldü. Araştırmacılar ayrıyeten, erkeklerin daha süratli cevap verebildiğini gösterirken, elde edilen bilgiler, bu testlerde erkeklerin bayanlardan daha yeterli performans sergilediğini söyleyen daha evvelki araştırmaları desteklemedi.
İnsanların sağı ve solu ayırt edebilme kabiliyetlerinin neden farklı olduğu net değil. Lakin araştırma, bedendeki asimetri büyüdükçe (örneğin yazı yazdığınız el tercihinde) sağı ve solu ayırt etmenin kolaylaştığını gösteriyor. Gormley “Beyninizin bir tarafı, öbür yanından bir ölçü büyükse, sağ-sol ayrımında daha güzel oluyorsunuz” diyor.
Ancak Van der Ham bunun, yer algısı üzere çocukluğumuzda öğrendiğimiz mekânsal şuur üzere bir şey de olabilir.
“Çocuklar kendi yollarını buluyorsa, birkaç metre önünüzde yürütüp, kendi kararlarını almalarına müsaade verirseniz, çocuğun yer taraf bulma duygusu daha da gelişmiş olur” diyor.
Alice Gomez ve Fransa’daki Lyon Nörobilim Araştırma Merkezi’ndeki çalışma arkadaşları, sağ ve sol ayrımının çocukların sağ-sol ayrımını kolay kolay öğrenebildiğini gösteriyor. Gomez, 5-7 yaş ortası çocukların motor hünerlerini geliştirmek için, öğretmenlerin uyguladığı iki haftalık bir müdahale programı tasarladı.
Kendilerinin ya da bir oburunun örneğin sağ diz üzere gerçek beden kısımlarını bulabilme kabiliyetleri programdan sonra test edildiğinde, sağ ve sol ayrımı yanlışları iki katı düştü. Gomez, “Çocukların gerçek beden kısımlarını bulma kabiliyetlerini artırmak bizim için çok kolay oldu” diyor.
Bunun bir nedeni çocuklara bir strateji öğretilmesi olabilir. Sağı ve solu bulamadıklarında, hangi elleriyle yazı yazdıklarını düşünmeleri üzere.
Yaşamın içinde, sağı ve solu ayırt edebilmenin kıymetine dair çok sayıda senaryo olabilirken, bunun tam manasıyla kritik olduğu durumlar da var. Beyin cerrahı Marsh, yanlış taraftaki sona yaptığı müdahaleyi düzeltmeyi başardı. Lakin bir cerrahın yanlış böbreği alması ya da yanlış bacağı kesmesi üzere yıkıcı sonuçlara da yol açabilir.
Sağ ve sol yanlışlarının vefat ve ömür ortasındaki çizgiyi belirleyebileceği tek alan tıp da değil. Bir dümencinin, gemiyi sol yerine sağa sürüklemesi, Titanik’in batmasındaki nedenlerden biri olabilir.