Eğitimci Prof. Dr. Belgin Elmas, günümüz eğitim sistemini bahis alan bir yazı kaleme aldı. Prof. Dr. Elmas, kelam konusu yazısında liberal eğitimin ne olduğunu ve nasıl uygulanabileceğini aktarırken okulların bilgi transferinden çok tecrübe merkezi haline gelmesi gerektiğini belirtti.
Elmas’ın yazısı şu biçimde:
“Eğitim koşul der dururuz değil mi? Her şeyin tahlili eğitimde deriz. Bir ülkenin kalkınması için, birbirimizi daha yeterli anlamak için, barış için, demokrasi için ne kadar çok bireyi eğitirsek o kadar yol kat ederiz deriz. Pekala liberal eğitimcilerin savunduğu bu anlayış sıkıntılarımızın tahlili olabilir mi? Bu soruyu cevaplayabilmek için liberal eğitimin ne olduğu ve nasıl uygulanması gerektiğini bilmemiz gerek. Sanırım sorun da buradan başlıyor. Genel olarak öğrencileri muhakkak bir alan eğitimi ile sınırlamadan onlara ortak bir program sunarak eğitme halinde uygulanan liberal eğitim konusunda çok da görüş birliğine vardığımızı söylemek güç.
Latince “özgür” manasına gelen “liber” sözünden doğan liberal eğitimin asıl emeli zihni rastgele bir ideoloji içine sokmadan, önyargılardan arınmış bir formda gerçeği arama konusunda özgür kılmaktır. Adalet, özgürlük, eşitlik üzere temel bedellere dayanan liberal ideolojide eğitim, öğrenenlere bilgi ve marifet kazandırmanın çok ötesine geçerek onları özgürleştiren, daha adil ve kapsayıcı bir dünya yaratmaya hizmet eden bireyler olmalarına yardımcı olmayı gayeler. İşbirlikçi bir sorun çözme modeli sunan, farklılıklara saygılı, diyaloğa dayalı ve değişime açıklık prensiplerini savunan liberal eğitimin bilhassa de kutuplaşmanın daha da arttığı, birbirimize karşı bağlantının ve müsamahanın azaldığı günümüz dünyasında artık bir lüks olmaktan çıkıp kâğıt üzerinde kalmadan hayata geçmesi için geç bile kalmadık mı sizce de? Bilhassa yaşadığımız hem pandemi süreci hem de doğal afetler bize yalnızca kendimizin ve yakın etrafımızın refahının bizi kurtaramadığını, bu gemide yol alabilmek için daima birlikte hareket etmemiz gerektiğini kanıtlamadı mı? O vakit ezbere dayalı, sorgulamaya müsaade vermeyen, niyet yahut davranış özgürlüğünü kısıtlayan, özyönetimi sınırlayan eğitim sistemlerinden vazgeçmek insanlığın geleceğini özgürleştirmek değil de nedir?
Peki liberal eğitimi savunan eğitim programımız nasıl olmalı? Eğitim programının ne olduğunun ya da nasıl bir model içinde sunulması gerektiğinin pek de kıymeti yok aslında. 21. Yüzyıl hünerleri olarak da gündemimizden düşmeyen sorgulama, tahlil, eleştirel ve yaratıcı düşünme, yazılı ve kelamlı irtibat maharetleri, grup çalışması ve sorun çözme üzere marifetlerin bireylere kazandırılmasında izlenecek programda en değerli etkenin eğitimcinin kendi vizyonu olduğu bir gerçek. İzlediğimiz program, dersimizin ismi ya da içeriği ne olursa olsun vizyonumuz sınırlayıcı ise eğitim verdiğimiz bireyleri de sonlu bir çerçevede yetiştirir, sorduğumuz soruların karşılıklarını bilmelerinin dersten başarılı olmaları için kâfi olduğunu düşünür, hatta çok bilince de sanki kopya mı çekiyorlar diye endişelenip vaktimizi ve gücümüzü yanlış yerlere harcarız. Şu an uyguladığımız bilgi aktarmak ve aktardığımız bilginin ne kadarının alındığını ölçmekle sonlu olan eğitim sisteminin bizi özgürleşmekten çok uzak olduğu bir gerçek. Bilhassa de mevcut ölçme kıymetlendirme sistemimizde, daha doğrusu yalnızca klasik yollarla ölçmeye fakat onları değerlendirememeye dayanan eğitim sisteminde eğitimciler olarak kendimize geçer not vermek maalesef çok mümkün değil.
Peki bunu neden başaramıyoruz? Öğrencilerimiz özerk olmadığı, öğrenme sorumluluklarını almadığı, gereğince motivasyona sahip olmadıkları ve çalışmadıkları için mi? Sanki odağımızı içeri alıp öğrencilerimizi suçlamak yerine onların bu sorumluluğu almalarına yol açacak bir eğitim tecrübesi sunup sunmadığımızı sorgulamamız da gerekmez mi? Motivasyon düşüklüğü, başarısızlık yalnızca öğrencilerin cürmü mudur? Bizim de bunda bir hissemiz olabilir mi? “Ben dersimi anlatırım, öğrenmek onların sorumluluğunda” deyip kenara çekilmek, onlara sunduğumuz dizayna dönüp bakmamak, programın dışına çıkaramamak, vizyonlarını genişletememek her iki tarafı da ne kadar özgürleştirir? O vakit gelin öğrencilerden beklentilerimizin neler olduğu, ne öğrenmeleri gerektiği ve bunları nasıl değerlendirebileceğimiz sorularının yanıtlarını biraz da farklı açılardan değerlendirelim.
Acaba onlar bizden ne bekliyor, neyi neden öğrenmeleri gerekli ve bu öğrendikleri ile ne yapacaklar sorularının yanıtlarını karşılıklı bir diyalog halinde birlikte bulmaya çalışalım. Hatta bunu yaparken bir de tüm bireylerin ve muhtaçlıklarının farklı olduğu ve tek bir elbisenin herkese uymayacağı gerçeğini de daima aklımızın en kıymetli kenarında tutalım. Todd Rose’un “Ortalamın Sonu” kitabında da belirttiği üzere ortalama yerine kişiselliğe kıymet vermeye başladığımız an muvaffakiyet tarifimizi da değiştirerek bireylerin kendi yollarını çizmelerine ve o yolda bedel yaratmalarına imkan sağlayabiliriz. Bunları yapmadığımız sürece sunduğumuz eğitimin ismi ve modeli ne olursa olsun bizi özgürleştirebileceğini düşünmek bir hayal olarak kalmaya ve biz nasıl bir modelin meselelerimize tahlil olacağını araştırmaya devam ederiz. Unutmayalım ki eğitim ne sınıfın içine sığar ne de bir programa, eğitim kendini daima yenileyen bir ömür seyahatidir.
NEDİR BU LİBERAL EĞİTİM VE NASIL UYGULANIR?
Liberal eğitim kişinin ömrünü özerk ve çağın gelişen ve değişen şartlarına uygun olarak yönetebilmesi için gereken bilgi, marifet ve anlayış ile yetişmesi, yetiştirilmesi fikri çerçevesinde ilerleyen eğitim anlayışıdır. Toplumsal entegrasyonu yüksek, değişime adaptasyonu kolay ve etik kıymetler konusunda hassas bireyler yetiştirmeyi emeller. Bireylerin, toplum muhtaçlıkları doğrultusunda bilgi ve marifet ile donatılması, tıpkı vakitte kendi ilgi, yetenek ve merakı doğrultusunda kendini doldurma kabiliyetini edinmesini önemser. İsmiyle benzeşen liberal iktisat, liberal demokrasi kavramları ile karıştırılsa da, aslında kendi başına, bireyin çağdaş şartlar doğrultusunda değişimi ve dönüşümü benimseyen ve öğreneni, öğrenme faaliyetinde aktif ve sorumlu tutan bir eğitim yaklaşımdır. Liberal iktisat ya da liberal demokrasi üzere ‘bireysel özgürleşmeyi’ savunan bu akımlar ile karıştırılmasına ya da benzeşmesine sebep olan şey ise ‘zihinsel özgürleşmeyi’ savunuyor olmasıdır.
Liberal eğitim, eğitim süreçlerine alıştığımız tekniklerden biraz farklı bakar. Yaş kümelerine nazaran bir ortaya toplanmış öğrenci kümeleri ile, ya da herkes için tıpkı süratte ilerleyen eğitim programları ile beklediğimiz öğrenme sevgisini ve heyecanını daha çok bekleyeceğimizi söyler bize. Çocuklara öğretilen şeyler ile aslında öğrenmeleri gereken şeylerin ortasındaki uçurumu fark etmemize neden olur liberal eğitim. Bu anlayışın üzerinde durduğu kimi sorular, fikri ve ideolojisini anlamamız için yardımcı olabilir:
- Öğrenmek ile öğrendiğini zannetmeyi birbirinden ayıran nedir?
- Öğrenenin eğitim süreçlerindeki rolü ve vazifesi nasıl olmalıdır?
Eğitimi dönüştürmek için yaşamsal tesirlere hamile olan bu üzere soruları kendine kaygı edinir liberal eğitim yaklaşımı. Sıkıntı edinmesine edinir de, liberal eğitim programları genelde standartlaştırılmış eğitim programları üzere, evvelce âlâ planlanmış, çerçeve ve uygulamaları belirlenmiş öğretim programları oluşturmak konusunda çok da aktif değildir. Yani güçlü bir felsefi altyapı ve destek, uygulamalar konusundaki baş karışıklıkları ile kendi temelini oyar bir bakıma. Bu yüzden yapılandırılmış eğitim programları dünya genelinde en çok tercih edilen ve uygulanan fakat genelde de en başarısız olan programlar olarak varlığını sürdürmeye devam eder.
Liberal eğitimin savunduğu anlayış, eğitimi kaygı edinen, bir şeylerin değişmesi gerektiğini düşünen herkesin kulağına beğenilen gelir elbette. Lakin bu ideolojiyi anlatmak, edinmek ve uygulamaktan daha kolay olduğundan mı bilinmez, dönüşüm konusunda hantal kalır birçok tertip. Dünya genelinde klasik eğitim anlayışından farklı olarak uygulanan eğitim programlarına baktığımızda hepsinin ‘birey’i aktivite ve sorumluluk bakımından öğrenmenin merkezinde tuttuğunu görürüz. Montessori Modeli, Özgür Okullar Modeli, Waldorf Modeli, Reggio Emilia Modeli, High Scope Modeli, Bank Street Yaklaşımı üzere dünyada yaygın olarak benimsenmiş alternatif modeller, klasik yaklaşımdan farklı olarak felsefi açıdan birbirine benzemekle birlikte uygulama noktasında çeşitlilikler gösterirler.
Bu alternatif yaklaşımlarda öğrenmenin büsbütün öğretmen performansına dayalı bir edilgen sistem olmasının tersine, öğrenciyi öğrenme süreci içerisinde hareketli tutarak, gayretini canlı hale getirmek, öğretmeni ise yol gösteren, rehberlik eden, öğrencinin kendi öğrenme sürecine katkıda bulunan bir mentör yapmak hedeftir. Öğrenciler için genel tasa olan ‘öğrenmeyi öğrenmek’ sorunsalının yanında ‘öğretmeyi öğrenmek’ de öğretmenler için başka bir gelişim basamağı olarak görülür. Zira öğretmen kendisini geliştirip zihinsel olarak özgürleştirebildiği ölçüde çocukların öğrenme süreçlerindeki rolünü gerçek kurgulamayı öğrenebilir. Yani tahtaya çıkıp elinde tebeşiriyle, kalemiyle çatır çatır ders anlatan, her sene anlatmaktan faranjit olan eli öpülesi emektar öğretmenlerimiz yerine artık bir adım geride duran, öğrenme ortamlarını ilham veren ve cezbedici öğrenme araç ve etkinlikleriyle donatan öğretmenlere yanlışsız evrilmeyi gayeler. Öğrencinin de doğal olarak bu türlü bir öğrenme ortamının tadını bir defa alınca ve muhtaçlık duyduğunda samimi bir takviyeyle gelişebildiğini gördükçe öğrenme için efor sarf etme motivasyonu artar.
Okulların bilgi transferinden çok tecrübe merkezi olması gerektiği konuşuluyor artık. Bu çok gerçek. Fakat bilgi transferi ve tecrübe kazanma süreçlerinin de yaşa ve mevzulara nazaran kıymetlendirilmesi gerek. Liberal eğitimlerde de öğrencilerin kendi başına bırakılması kelam konusu değil. Bilakis geri planda güçlü bir gelişim takibi var. Fakat bu herkes için standart olarak belirlenmek yerine, öğrencinin kendi gelişim süreçlerine ve suratına nazaran kıymetlendirilerek yapılıyor. Temel bilgilerde bilişsel yeterlilik kazanılması çok değerli. Lakin bu öğrencinin doğal olarak zihnini açması ile gerçekleşebilir.. Zorla verilen, merakla birleşmeyen ve öğrenenin istekli gayretini kazanmayan bilgi ve marifet ön belleği geçemiyor, kalıcı olamıyor.
Tam da bu noktada verdiklerimizin nasıl ve ne kadarını alabildiklerini belirleyebilmemiz için ölçme ve kıymetlendirme giriyor gündeme. Ölçme ve kıymetlendirme ile öğrencilere imtihan yapıp not vermekten bahsetmiyoruz elbette. Tekrar işin ana gayesine hizmet eden bir sistemden bahsediyoruz. Yani sistem içindekilerin daima bir diyalog halinde birbirlerine dönüt vermelerinden bahsediyoruz. Öğrenme seyahatinde yolun neresinde olduklarını hem eğitimciler olarak bizim bilmemiz hem de öğrencilere geride kaldılarsa ortadaki açığı nasıl kapatabilecekleri istikametinde yol göstermemizden bahsediyoruz. Verdiğimiz geri bildirimleri özümseyip harekete geçebilecekleri okuryazarlığı kazanabilmelerinden bahsediyoruz. Bu seyahatte önlerine çıkan duyuşsal pürüzler ile başa çıkabilecekleri stratejileri kazanıp kendi kendilerini daha da motive edebilecek yollar bulabilmelerinden bahsediyoruz. Tıpkı vakitte onların da eğitimciler ile kendi öğrenmelerini kıymetlendirme ismine hem kendilerine hem de birbirlerine yardımcı olabilmelerinden bahsediyoruz. Bunlar nasıl mı yapılır? Tüm bu gayelere ulaşmada kullanılacak tek bir yol yoktur elbette.
Hedefe bir sürü farklı yoldan ulaşılabilinir. Öğrencileri düşünmeye, yaratmaya, ekip halinde çalışmaya, sentez yapabilmeye yönlendiren her tıp ölçme kıymetlendirme sistemi öğrenme seyahatine kıymet katar. Bu bazen grup halinde geliştirilen bir proje ile olur, bazen ferdî yapılan bir sunumla, bazen de tutulan bir günlük ya da cevaplanan bir soru ile. Araçlar amaca hizmet ettiği sürece, öğrenene manalı geri bildirim verdiği sürece kıymetlidir, hatta sistemde yer alan farklı ölçme kıymetlendirme araçları rengarenk bir çiçek buketi üzere ortamı güzelleştirir. Yaratılan tecrübe merkezinde mümkün olduğunca çok ve farklı tecrübeler yaşayabilmelerine imkan sağlamaktır gaye, motamot gerçek hayatta olduğu üzere.
Öğrenmeyi öğretmek ve öğretmeyi öğretmek kavramlarından bahsettik. Birbirinden değerli iki kavram. Şayet öğrenmek bir seyahatse temel gayemiz daima değişen, çoğalan ve hatta form ve içerik değiştiren bilgiyi öğrenmek değil, bu bilgiye nasıl ulaşılabileceğini ve ulaşılan bilginin hayata nasıl mana katacak bir hale dönüştürülebileceğini öğrenmektir temel gaye. Kendini bilmek ile başlar tüm süreç. Birey kendini bilsin ki eksiklerini nasıl tamamlayabileceğini de bilsin. Kendini bilsin ki onu güçlü kılan istikametlerini daha da geliştirebilsin. Yansıtma yapmak, öğrenme stratejilerini kullanabilmek, seçimlerinin farkında olup kendini değerlendirebilmek öğreneni güçlendirerek ona özerklik sağlar.
Öğretmen açısından da kıymetlidir tüm bunlar elbette. Öğrencilerine bunları yapmanın yollarını öğrettiği üzere kendisi de hem bir birey olarak hem de bir eğitici olarak özümser ve kullanır. Durup bir bakar kendine “ben ne yapıyorum, neyi daha güzel yapmam gerekiyor” diye. “Nasıl bir lisan ile irtibat kuruyorum öğrencilerimle, ne desem emeline daha güzel ulaşır” diye. Kendi motivasyonunu, yeterli olma halini koruduğu üzere tüm bunları öğrencilerine de öğretebilmesi için çok güçlendirilmesi gerekir öğretmenin. Hayat uzunluğu süren bu öğrenme ve öğretme seyahatinde en çalışkan, en motivasyonu yüksek öğrenci kendisi olmalıdır. O vakit artık öğretme, öğrenme, eğitim, ölçme, kıymetlendirme üzere kavramlardan çıkıp bu seyahatte birbirimize bedel katarak birlikte nasıl daha keyifli yürüyebileceğimizden mi bahsetsek ne dersiniz?