Havai fişekler, kutlamalar ve şenliklerin bir kesimi olarak gece gökyüzünü aydınlatmak için kullanılıyorlar. Havai fişeklerin tarihi Tang Hanedanı Çin’ine (MS 618-907) kadar uzanıyor. Bilim adamlarının ve kimyagerlerin bugün bizi hayrete düşüren havai fişekleri üretmesiyse neredeyse bin yıl sürdü.
Eski vakitlerde havai fişeklerin askeri duman sinyalleri olarak kullanılmasından çağdaş çağın görkemli halk şovlarına kadar, insanların bu renk şölenine olan ilgisi hiç azalmadı.
İşte havai fişeklerin kısa tarihi…
BARUTUN İCADI
Havai fişeklerin tarihi, özünde barutun icadıyla temaslıdır. Barut, MS. birinci yüzyılda Çin’de icat edildi. Barutun bir yan eseri olan havai fişek, Song hanedanlığı periyodunda (960-1279) şenliklerde kullanıldı.
Piroteknisyenler, zanaatlarının ustaları olarak hürmet gördüler: İmparator ve sarayı için son derece etkileyici şovlar yapmak emeliyle karmaşık ve ekseriyetle tehlikeli teknikler kullanabiliyorlardı.
Piroteknik ısı, ışık, gaz, duman ve/veya ses üretmek için bağımsız olarak kimyasal tepkileri sürdürme yeteneğine sahip unsurları kullanma bilimidir. Piroteknik materyallerin inançlı depolama, kullanma ve çalıştırmalarından sorumlu şahıslara piroteknisyen ismi verilir.
Song hanedanlığı devrinde sıradan Çin vatandaşları, pazarlardan basitçe satın alınabilen temel havai fişek biçimlerine erişebiliyordu. Havai fişekler tanınan cümbüş biçimleri olarak kullanılırdı.
Barut, asırlarca Çin’e özel kalan bir icattı. Arapların barut ve potansiyel kullanımları hakkında lakin 1240 yılında bilgi sahibi olabildikleri biliniyor. Ticaret ve savaş yoluyla, Avrupalılar barutun ölümcül kullanımlarını da keşfettiler, fakat birçoğu birkaç yıl boyunca kimyasal formülü kopyalamak için çaba etti.
Çin havai fişekleri ve roketleri hakkında yazan birinci Arap, onları havada açılıp patladıkları için ‘Çin çiçekleri’ olarak tanımladı.
İtalyan kaşif Marco Polo, seyahatlerinde gördüğü havai fişekler ve havai fişeklerle de ilgilenmiştir. 1292’de kimilerini İtalya’ya getirdi ve sonraki 200 yıl boyunca, bilhassa İtalya’daki bilim adamları ve zanaatkarlar kendi havai fişeklerini incelemeye ve geliştirmeye başladılar.
RENK DENEMELERİ
Ateşe makul unsurların yahut kimyasalların eklenmesinin renk değişikliklerine neden olabileceği uzun vakittir biliniyordu. Başlangıçta, askeri sinyal olarak kullanılmak üzere farklı duman tonları oluşturmak için baruta kimyasallar ve pigmentler eklendi: sarı için arsenik sülfit, yeşil için bakır asetat (verdigris), leylak beyazı için kurşun karbonat ve beyaz için cıva klorür (kalomel).
KRALİYET’E ÖZEL
Uzun mühlet boyunca havai fişek şovları, hem Avrupa’da hem de Çin’de seçkinlere özeldi: değerli, karmaşık ve güç, çok ölçüde para ve uzman bilgisi gerektiriyordu. Havai fişeklerin daha ucuz, daha inançlı ve kullanımı daha kolay hale gelmesi fakat 19. yüzyılı buldu.
AMERİKA KITASINA ULAŞTI
Efsaneye nazaran, Amerika’ya yerleşen birinci İngilizlerden biri olan Yüzbaşı John Smith, 1608’de Amerikan topraklarındaki birinci havai fişek gösterisini Jamestown, Virginia’da başlattı.
Birçok kişi birinci havai fişek tecrübesini ürkütücü buldu: Birinci havai fişekler, günümüzdekilere nazaran çok daha az denetimli ve daha kaotikti. Gürültü, ateş, patlamalar ve dumanın birleşimi, insanların kıyametin geldiğini ve göklerin yeryüzüne düştüğünü düşünmesine neden oldu.
SERİ ÜRETİME GEÇİŞ
Modern havai fişekler birinci olarak 1830’larda üretilmeye başlandı. 8. yüzyılın sonlarından 19. yüzyıla kadar Çin ve Doğu Asya kültürüne olan hayranlık arttıkça, havai fişeklerin popülaritesi de arttı. Üretilmesi daha ucuz hale geldi ve halk tarafından dükkanlardan temin edilebiliyordu.
Havai fişek kullanımıyla ilgili düzenlemeler, insanların kendilerine yahut diğerlerine ziyan verdiği ve gürültü kirliliğine neden olduğu çok sayıda olaydan sonra, fakat 20. yüzyılın başlarında yürürlüğe girdi.
Günümüzde havai fişek satışı ve kullanımı muhakkak bir dereceye kadar düzenlenmiş olsa da, her yıl binlerce insan kendini yaralamaya devam ediyor.