Tarihe iz bırakan Roma İmparatorluğu periyodunda mimarlık alanında çok sayıda kıymetli eser inşa edildi. Günümüzde dahi görenleri büyüleyen bu yapıların yıllara meydan okumayı nasıl başardıkları ise büyük merak konusu. Çok değil sırf 2 yıl evvel ABD’de yapılan araştırmalar Roma periyodunda temeli atılan yapıların ihtişamını gözler önüne serdi. Birçoğu günümüze kadar ulaşan yollar, su kemerleri, köprüler, limanlar, kamu binaları ve hatta birtakım stadyumların her biri kendine has özelliklere sahip. Pekala Roma’nın Avrupa’da kullandığı saklı formülleri İstanbul’daki yapılarda görebilmek mümkün mü? İstanbul Teknik Üniversitesi (İTÜ) Maden Fakültesi Jeoloji Mühendisliği Kısmı Öğretim Üyesi Dr. Serkan Angı Roma, Bizans ve Osmanlı imparatorluklarından günümüze miras kalan yapıların gizemli formülünü paylaştı.
HARCINA VOLKANİK KÜL KARIŞTIRDILAR
Takvimler 2021 yılının birinci aylarını gösterirken Massachusetts Teknoloji Enstitüsü’nde (MIT) İnşaat ve Etraf Mühendisliği alanlarında öğretim vazifelisi olan profesör Admir Masic ve eski MIT doktora öğrencisi Linda Seymour, Roma periyoduna ilişkin yapıtların beton yapıları ile inşaat teknikleri hakkında değerli bir keşif yaptı. Araştırma sırasında eşsiz bir materyalin varlığıyla karşılaşan ikilinin bulduğu gizem birçok soru işaretini giderecek nitelikteydi. Uzun yıllar evvel yapılmış araştırmalara nazaran Roma betonunun güçlü olmasının sebebi harca karıştırılan volkanik küllerdi. Puzolanik kül olarak bilinen bu tıp ismini İtalya’nın Napoli Körfezi’ndeki Pozzuoli kenti etrafında meydana gelen patlamalardan almıştı.
KENDİNİ KENDİNİ İYİLEŞTİRİYORDU
Ancak Massachusetts Teknoloji Enstitüsü’ndeki bilim insanları bu volkanik külün tek başına kâfi olmadığını gördü. Öteki bir şey olmalıydı, öteki bir sır… Çeşitli incelemelerin akabinde Roma betonunun kendi kendini güzelleştirdiğini gördüler. Bu durum da akıllara, yapıların daima olarak kendini yenilediği bu sebeple uzun yıllar ayakta kaldığı fikrini getirdi.
Araştırmalar devam etti ve sonunda o sırra ulaştılar. Roma betonunda küçük kireç kırıntıları olarak bilinen beyaz mineral modülleri olduğu tespit edildi. Bilim insanları kireç kırıntılarını moleküler seviyede incelediler ve sonunda bulunan minik kireç taşlarının betonu düzgünleştiren sönmemiş bir külden oluştuğunu fark ettiler. ‘Sönmemiş kül’ olarak isimlendirilen materyalin Vezüv Yanardağı’nın püskürmesi sonucunda etrafa saçılarak soğuyan ve biriken volkanik kayaç gereçlerine puzzolan yahut volkanik kül-cam ismi verildiğini belirten Dr. Serkan Angı, şu bilgiyi paylaştı:
“Bu kayaçlar silisyum, alüminyum ve demir elementleri tarafından güçlü bileşimdedirler. Bu materyallerle yapılan harca Roma periyodunda ‘cocciopesto’ ismi verilir.”
Su geçirmez bir özelliğe sahip olan bu harcın Roma devrinde bilhassa su kemerleri ve vaftizhanelerde kullanıldığı biliniyordu.
İSTANBUL SURLARINDAKİ SIR HORASAN HARCI
İstanbul ve Anadolu coğrafyasındaki Roma periyodundan kalan tarihi yapıtlarda tuğla-kiremit tozu katılarak elde edilen karışıma ‘Horasan harcı’ ismi veriliyor. Horasan harcında ise bağlayıcı gereç olarak volkanik kül yerine öğütülmüş tuğla-kiremit tozu ve yapı gerecinin hacmini artırmak için dolgu hususu olarak tuğla-kiremit kırığı kullanırdı. Her iki harç gereci de betondan ve bunda kullanılan standart çimento gereçten, sağlamlık ve dayanım açısından suya sağlam ve su altında sertleşebilme özelliklerinden ötürü çok daha üstün.
AYAKTA KALMAYI NASIL BAŞARDILAR?
Peki Roma’dan miras kalan ve Osmanlı İmparatorluğu periyodunda de korunmuş İstanbul Surları’ndan Ayasofya’ya, Aya İrini’den Yerebatan Sarnıcı’na kadar birçok kıymetli yapıtın günümüze kadar ulaşabilmesinin sırrı ne olabilir? Dr. Serkan Angı bunu, “Bu tarihi yapıların ve anıtların günümüze ulaşabilmesinin en değerli ögeleri hakikat çeşit ve bileşimdeki doğal taş gerecin yanlışsız yerde ve işlevde kullanılması, bağlayıcı harç gerecinin karışımının gerçek oranlarda yapılması ve düzgün işçilikle uygulanmasıydı” şeklinde açıkladı.
‘MİMAR SİNAN ÇOK YETERLİ BİR MATERYAL MÜHENDİSİYDİ’
Dr. Serkan Angı, günümüze kadar ulaşan tarihi yapıtların tasarlandığı ve yapıldığı periyotlarda yapılarda kullanılacak doğal taşların ve bağlayıcı harç malzemelerni teknik özelliklerine nazaran sınıflandırılarak, gerçek yer ve işlevde kullanıldığına dikkat çekti. Bunun en değerli örneklerinin Osmanlı’nın baş mimarı Mimar Sinan’ın yapıtlarında görüldüğünü belirten Dr. Serkan Angı, şunları da ekledi:
“Mimar Sinan mimarlığının yanı sıra çok düzgün bir gereç mühendisiydi. Yük taşıma işlevi olan mimari yapı elemanlarında sağlam ve sağlam olan magmatik kökenli doğal taşlardan granit, porfir üzere olanlarını, vücut duvarlarında ise kolay işlenebilen ve yakından temin edilebilen (Bakırköy ve civarı) küfeki taşını seçmiştir. Dekoratif gayeli süsleme formunda kullandığı doğal taşlarda ise çoğunlukla Anadolu ve Mısır ve Yunanistan üzere yurt dışı kökenli renkli tıptaki olanlar seçilmiştir.”
GERİ DÖNÜŞÜ OLMAYAN HASARA YOL AÇIYOR
Bu tarihi yapıtların onarımında bilhassa İstanbul genelindekilerde karşılaşılan en büyük zorluk ise yapılarda ağır olarak kullanılan, özgün doğal taşlardan biri olan Bakırköy küfeki taşının elde edildiği eski ocakların yapı stoğu ve ulaşım ağlarının altında kalması. Günümüzde yapılan onarım çalışmalarında Bakırköy küfeki taşının yerine kullanılan alternatif doğal taş çeşitlerinin (traverten, killi kireçtaşı vb.) özgün taşın teknik ve materyal özelliklerini nitelik-nicelik açısından taşımadığı için çok kısa bir vakit yıprandığı görülüyor.
Bu durumun miras niteliği taşıyan tarihi yapıtlarımızın özgün mimari ve tarihi kimlikleri ile estetik özelliklerini hatta yapısal durumunu olumsuz olarak etkilediğini ve bazen de geri dönüşü olmayan hasarlara yol açtığı söyleyen Dr. Serkan Angı, “Bu yanlış uygulamaların tahlili özgün gereç özelliklerini sağlayan yeni doğal taş kaynaklarının araştırılması ve bulunmasıyla mümkün” yorumunda bulundu.