TANER AY
Şehbenderzâde Filibeli Ahmed Hilmi’nin ‘A’mâk-ı Hayâl’ini 1977 yılında Türk Neşriyât Yurdu’nun 1958 baskısından okumaya başlamış, lakin yarısında bırakmıştım. Yıllar sonraysa, 1984 yazında, Isparta’da askerliğimi yaparken bir gece nedense aklıma ‘A’mâk-ı Hayâl’den Aynalı Baba takılmıştı. Hafta sonlarında çarşı müsaadesine pek çıkamadığımdan, koğuş arkadaşım Besim Dalgıç’a kentteki kitapçılarda ‘A’mâk-ı Hayâl’e bakmasını rica etmiştim. Hiç umudum olmamasına rağmen, Besim, Tercüman’ın ‘1001 Temel Eser’ dizisinden 1973 yahut 1974 baskısı ‘A’mâk-ı Hayâl’i bulup getirmişti. Bu nedenle temmuz gecelerini bölük gazinosunda kitabı okuyarak ve notlar alarak geçirdiğimi anımsıyorum.
‘A’mâk-ı Hayâl’, okurunu hikayesinin sisinde kaybeden bir kitap. Tanımlanması ve sınıflandırılması ise hiç kolay değil. Tahminen ‘roman tekniğiyle yazılmış ideoloji kitabı’ denebilir fakat, ‘rüyâ içindeki rüyâ’ metinlerinin şifrelenmesinin, ‘A’mâk-ı Hayâl’i bir ‘felsefe kitabı’ndan daha fazlası da yaptığı muhakkaktır. Vaktinden çok evvel yazıldığı kanısındayım. Bu nedenle de, kendisini keşfedecek, kıymetini ve kıymetini anlayacak gerçek okurlarını bir asrı aşan müddettir bulamamıştır dersem, abartmış olmam. Kıymetli kardeşim Turgay Anar’ın editörlüğünde bu ay içerisinde Ketebe Yayınları’ndan çıkan ‘Aşk Sır Arayış, A’mâk-ı Hayâl Kitabı’nı bir ‘şifre kırıcı’ olarak değerlendiriyorum. Bu nedenle gençlere ‘A’mâk-ı Hayâl’i okumadan evvel ‘A’mâk-ı Hayâl Kitabı’nı okumalarını öneriyorum. Ondan sonra da, öteki baskılarıyla değil, N. Ahmet Özalp’ın yayına hazırladığı ve Büyüyenay Yayınları’ndan çıkan ‘A’mâk-ı Hayâl’ ile hakikatın farklı aynalardaki görünümlerine bakabilirler. Bu vesileyle, ‘A’mâk-ı Hayâl’e en fazla baş yormuş kişiyi, N. Ahmet Özalp’i, on gün kadar evvel kaybettiğimizi de anımsatayım.
FİLİBELİ ARAŞTIRMALARINA KAYNAK NİTELİĞİNDE
İçindeki on yedi yazı da çok değerli olan ‘A’mâk-ı Hayâl Kitabı’ beni Filibeli Ahmed Hilmi’nin niyetine ve ideolojisine birkaç adım daha yaklaştırdı. Bir asrı aşan müddettir yalnızca ‘A’mâk-ı Hayâl’ değil, müellifi Şehbenderzâde Filibeli Ahmed Hilmi de ‘gölgede kalmış’tır. Ahmed Hilmi hakkında hâlâ çok az şey biliyoruz, bildiklerimizin sıhhatiyse oldukça kuşkulu. Yılmaz Daşçıoğlu’nun ‘Hayalin Derinlikleri ile Kurgunun Yüzeyi Ortasındaki Gerilim’, Mehmet Narlı’nın ‘Delilik Velilik Bağlamında A’mâk-ı Hayâl’ ve Yasin Beyaz’ın ‘Aynalı Baba Biladü’ş-Şam’da’ yazılarındaki biyografik bilgiler tahminen yeni Filibeli Ahmed Hilmi araştırmalarına kapı aralarlar. Rana Senanur Doğan’ın ‘A’mâk-ı Hayâl Sözlüğü’ romanın okunması için, Rumeysa Cansever’in ‘A’mâk-ı Hayâl için Seçme Bibliyografya’sı da Filibeli Ahmed Hilmi araştırması yapacaklara kaynak oluşturuyorlar. Ömer Say’ın, Mesut Koçak’ın, Turgay Anar’ın, Beyhan Kanter’in, Ayşe Şeyma Üstün’ün, Necip Tosun’un, Ümit Yaşar Özkan’ın, Mehmet Narlı’nın, Ömer Hatunoğlu’nun, Ömer Fatih Andı’nın, Betül Sezgin’in, Sercan Ceylan’ın, N. Ahmet Özalp’in ve Yasin Beyaz’ın incelemeleri her okura yeni ufuklar açacak değerdedirler. Bunlara rağmen tekrar de ‘A’mâk-ı Hayâl’in bir ‘Batı-Doğu’ romanı olup olmadığında kuşkularım bulunuyor…
‘A’mâk-ı Hayâl Kitabı’, ‘bir ansiklopedi gibi’, ‘bir lûgat gibi’ eser olduğundan, her münevverin kitaplığında kesinlikle bulunmalıdır. Turgay Anar’ı, kitaba katkıda bulunan müellifleri ve Ketebe Yayınları’nı kutluyorum. Bitirirken bir beklentimi de eklemeden geçemeyeceğim: Biliyorsunuz, ‘A’mâk-ı Hayâl’ üzere oldukça ‘şifreli’ yapıta sâhibiz. Bu nedenle, Turgay Anar’dan ve Ketebe’den, örneğin bir ‘Hüsn ü Aşk Kitabı’ da bekliyorum…
MEZARLIK, NEY VE TIMARHANE DAHA AYRINTILI İNCELENMELİ
‘Mezarlık’, ‘ney’ ve ‘tımarhâne’ ‘A’mâk-ı Hayâl Kitabı’nda başka bir yazı konusu olabilirmiş. Gerçi Beyhan Kanter’in yazısında mezarlık için bir kısım ayrılmış lakin, yazı değil, yalnızca bu küçük kısım, ismin mana değişimleri açısından beklentilerimin biraz altında kaldı. Tımarhâne için de birebir şeyi söyleyebilirim. Ney ise, bilindiği üzere ‘İnsan-ı kâmil’ olma sürecini, yani ‘nefsi tezkiye ve kalbi tasfiye’ basamaklarını söz etmesi açısında değerli bir tasavvufî semboldür. ‘Mesnevî’deki ve ‘A’mâk-ı Hayâl’deki manası ve tesiri budur. Bir de neyin ‘tedavi’ ve yerleri ‘mistikleştirme’ özellikleri vardır. Şâyet ‘A’mâk-ı Hayâl Kitabı’nın genişletilmiş bir ikinci baskısı yapılırsa, Turgay Anar’ın belirttiğim bağlamdaki bir incelemeyi kitaba dahil edeceğini düşünüyorum.