Kahramanmaraş merkezli sarsıntıların akabinde on binlerce yurttaş hayatını yitirdi. Kimi yurttaşlar konutlarını kaybederken bazıları ise yakınlarını kaybetti. Kaçak, kontrolsüz ve dayanıksız binalar on binlerce beşere mezar oldu. Yurttaşlara mezar olan birtakım binaların müteahhitleri tutuklandı.
Öte yandan sarsıntıdan kurtulan yurttaşların haklarını nasıl arayacakları ve sarsıntı sonrasına ait tüzel süreç merak edilirken Cumhuriyet bahse ait İstanbul Barosu Lideri Av. Filiz Saraç ile konuştu.
- Depremzedeler haklarını nasıl arayacaklar?
Öncelikle bina çökmelerine ait hatalarda kanıt tespiti son derece kıymetli. Binadaki kusur ve kusurluların neden ve kimler olduğu, kusurlarının ne olduğu ve bina çökmesinin neden meydana geldiğinin araştırılması gerekir. Gerekli yerlerden örneklerin alınması ve teste tabi tutulup bina çökmesinin nedeninin araştırılması gerekiyor.
- 1999 sarsıntısında 198 ölümlü bir belgenin depremzede avukatıydınız. AİHM’de müracaatçı vekili olduğunuz bu belgede hak ihlali kararı verilmişti. Deneyimleriniz ışığında, zelzele sonrası sürecin nasıl yönetildiğini düşünüyorsunuz?
1999 sarsıntısında en fazla mevtin olduğu dava belgesinde avukat olarak vazife yaptım. Bu davayı AİHM’ye müracaatçı vekili olarak taşıdık. AİHM’nin sarsıntıyla ilgili iki kararı vardır. Bu, AİHM tarafından sarsıntıyla ilgili kriter bir karardır. İleride birebir ziyanların doğmaması açısından, yönetimin kusuruna dikkat çekmek açısından da değerli ve yol gösterici bir karardır. Acil durum ve afet idaresi konusunda, afet öncesi hazırlık ve ziyan azaltma evresi dediğimiz noktada ülkemizde eksiklikler bulunduğu nettir. Planlamaların yapılması çok kıymetli. İmara açtığınız yerlerin yanlışsız olması gerekiyor. Yer yapısına nazaran yerleşime açmak, buna nazaran planlama ve inşaat yapılması gerekirken, hasar ve ziyan azaltma dediğimiz evrelerdeki eksiklikleri göstermektedir. Tıpkı formda 6 Şubat’taki sarsıntı sonrası müdahale basamağındaki eksiklikler açıktı. Maalesef enkazlara gerekli müdahale olamadığı için hayatta olan pek çok vatandaşımız kurtarılamadı. Bu da afetin müdahale safhasındaki eksikleri göstermekteydi.
“HUKUKİ SÜRECIN ART PLANI”
- Depremle ilgili başlatılan soruşturmalar kapsamında şu ana kadar tutuklananların büyük çoğunluğu müteahhit. Sorumluluk müteahhitler ve birkaç belediye vazifelisi ile mi hudutlu?
Deprem bir tabiat olayıdır. Zelzele neden afete dönüşüyor? Zira, sağlıklı binalar yapmıyoruz. O vakit zelzelede meydana gelen can ve mal kayıplarının nedeni ve kusurlularının araştırılmasında binaların imal sürecini incelememiz gerekiyor. Yer seçiminden, imar planlamalarından, ruhsatlandırılmasından, projelerinin yapılmasından, imalat evresinden denetleme etabına, sonrasında binalarda yapılan değişiklikler üzere süreçlerin başka farklı irdelenmesine muhtaçlık var. Bina imali sürecinde sarsıntıda can ve mal kayıplarına neden olan kusurluların araştırılmasında, aslında tek sorumlu olmadığı görülür. Bir sorumlular zinciri vardır. Hakikaten 6 Şubat’ta yaşadığımız zelzelede, 72 saat dediğimiz, can kayıplarının olmaması için müdahale edilmesi gereken bu çok kıymetli süreçte, müdahalelerin son derece yetersiz olduğunu gördük. Onun için artık afetlerin kusur ve kusurlularının araştırılmasında, afete açık bir ülke olduğumuz bilindiği için bu hazırlıkların yapılmaması, önlemlerin alınmaması, afet anında müdahalelerin neden kâfi biçimde yapılmadığı, düzgünleştirme çalışmaları dediğimiz basamakta eksiklikler olursa, bu eksikliklerin de sorgulanmasına muhtaçlık vardır. Evet, mütehhitlerin sorumluluğu da birden fazla kez vardır. Lakin planlamadan itibaren bina üretimindeki tüm süreçteki kusurluların ve kusurlarının araştırılması gerekir. 1999 zelzelesini yaşamamıza karşın, 24 yıl sonra hala zelzelenin afete dönüşmesinde yönetimin hazırlık, ziyan azaltma, müdahale evrelerindeki tüm eksikliklerinin de artık irdelenmesi, soruşturulması gereklidir.
- Sorumlular zincirindeki her bir sorumlu TCK’da yer alan hangi cürümlerden yargılanacak?
1999 zelzelesinde 2005 yılından evvelki Türk Ceza Kanunu (TCK) yürürlükteydi. Evvelki TCK’da 383. husus dediğimiz bir unsura nazaran ceza verilmekteydi. Bu da birden çok mevtin olduğu hallerde 5 yıla kadar mahpus cezasıydı. 2005 yılında TCK değişti ve yeni hususlar geldi. Yeni düzenlemede yalnızca bina çökmesine ait de unsurlar bulunuyor. Can kaybı ve yaralanmaların olduğu durumlarda ise öldürmeye yahut yaralamaya sebebiyet vermeye ait unsurlar uygulanmakta. Tekrar TCK’ya mümkün kasıt ve şuurlu taksir dediğimiz ağırlaştırıcı haller getirildi.
- Süreç nasıl ilerliyor?
99 zelzelesi ile kıyasladığınız vakit maalesef yaşanan sarsıntı daha da büyük alana yayılmış bir sarsıntı. Kanıt tespitlerinin külliyen ve gerektiği üzere yapılıp yapılmadığının tespitiyse soruşturma ve yargılama basamaklarında anlaşılacaktır kanısındayım. Yargı büyük alana yayıldığı gerekçesiyle ya da yönetim bu soruşturmaların yapılmaması ya da eksik yapılması için bu mazeret oluşturmaz. Yargı, gereken yargılamaları, soruşturmaları yapmak zorundadır. Soruşturmaların tüm kanıtlar toplanmış biçimde, iddianame tanzim edilerek davanın o haliyle açılması ve yargı sürecinin süratli olması kıymet taşımaktadır. İstanbul Barosu üyelerinin de ortalarında olduğu pek çok barodan meslektaşlarımız da zelzeleden ziyan gören vilayetlere giderek bu tespitlerin yapılması için çalışmalar yaptılar. Zira bina çökmelerine ait cürümlerde kanıtın tespiti, bilhassa birinci günler yapılacak tespitler son derece değer taşımaktadır.
“BİNLERCE BİNA VAR”
- İskanı ya da tapusu olmayan çok sayıda bina da var. İskanı olmayan konutlarda oturan ve konutu ziyan gören bu vatandaşların izleyeceği türel yol ne olmalı?
İdare tarafından ya da yurttaşların başvurusu ile buralar gezilerek, hasar durumları tespit ediliyor. Bu binaların varlığı zelzele öncesinde de biliniyor. Yalnızca iskanı yok diye o bina yokmuş üzere tüzel sonuçlardan bahsedilmez. Zati Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM)’nin kamuoyunda “Hekimbaşı Çöplüğü Davası” olarak bilinen davada, kaçak yapılarla ilgili de verilmiş kararı vardır. Kararda “Siz yönetim olarak kaçak binaları yıkmamışsanız, gerekli kontrolleri yapmamışsanız, bundan doğan ziyanlardan sorumlu değilim diyemezsiniz” denilerek müracaat hakkında hak ihlali kararı verilmiştir. Bugüne kadar iskanı yoksa, gerekli kontrolleri yapmamışsan ve vatandaş da oturmaya devam etmişse, siz de “imar barışı” üzere birtakım teşvik edici yasalar çıkarmışsanız, daha sonra devlet olarak ‘Bunlardan dolayı doğan ziyanlardan yükümlü değilim’ diyemezsiniz. Ülkemizdeki binaların bu durumda olmasından pek çok kurum sorumlu. “İmar barışı” dahil tüm imar affı maddelerinin çıkarılmasında siyasalların sorumlulukları vardır. 1959’dan beri imar afları daima seçim materyali yapılmaktadır. Oy uğruna vatandaşlarımızın can güvenliği riske atılmaktadır.
- Deprem bölgesinde Baro olarak ne çeşit çalışmalar yürüttünüz. Siz de bölgeye gittiniz, incelemelerinizden bahseder misiniz?
Depremin meydana geldiği 6 Şubat’ta fevkalâde idare şurası toplantısı yaptık ve “Afet Hukuku ve Uyum Merkezi”ni kurduk. Afetlere açık ülkeyiz. Baro olarak da afet hukukunun düzenlenmesi ve geliştirilmesini hukuka ve topluma dair vazifemiz olarak görüyoruz. Zelzele takviye masası, sarsıntı tüzel takviye, sarsıntı ve çocuk, zelzele ve bayan masalarımız çalışmakta. Sarsıntının birinci gününden itibaren zelzele dayanak masamız bünyesinde meslektaşlarımızdan tıpkı ve nakdi yardım topladık. Zelzele bölgesinde ziyan gören barolarımıza ulaştırdık. Adliyelerde kan bağışı çalışmaları düzenledik. 6 Şubat’ta TBMM’ye, tüm partilerin küme başkanvekilliklerine yazı vererek, yasal müddetlerin kanunen durması için husus eklenmesini istedik. HSK’ya yazı göndererek, sarsıntıdan etkilenen vilayetlerdeki avukatların mazeretli sayılmalarını istedik.
“SUÇ DUYURUSUNDA BULUNDUK”
12 Şubat’ta sarsıntı nedeniyle yıkılan her türlü binanın imalinde ve kontrolünde sorumluluğu bulunanlar hakkında kabahat duyurusunda bulunduk. Sarsıntıdan etkilenen vilayetlerdeki vatandaşların ve avukat meslektaşlarımızın yararlanması için 14 Şubat’ta “Deprem Hukuku Rehberi” yayımladık. Çocuk Hakları Merkezimiz afetten etkilenen çocuklar için faaliyetler yürütmüştür. Zelzeleden etkilenen bölgelerden gelen avukat arkadaşlara da her mevzuda yardımcı olmaya çalışıyoruz. Sarsıntı bölgesine şu ana kadar 6 küme halinde, toplam 140 avukat arkadaşımız, kanıt tespiti ve yardım konusunda bölgeye dayanak için gitti. 12 Şubat’ta zelzele bölgesine hareket ettik. Malatya, Adıyaman, Kahramanmaraş, Gaziantep ve Hatay’da incelemelerde bulunduk. Barolarımızı ve bölgede türel dayanak ve yardım için çalışmalara takviye olan meslektaşlarımızı ziyaret ettik. Sarsıntı bölgesinde Barolarımızın nezaretinde, Baro merkezimizde, Adliyelerde, bulunduğu yerlerde canla başla çalışan İdare Konseyimize, komisyonlarımıza, merkezlerimize ve tüm meslektaşlarımıza çok teşekkür ediyorum. Sarsıntı bölgesinde birinci hafta gezdiğimiz vakit sarsıntının çok geniş alana yayıldığını gördük. Barınma gereksinimi son derece kıymetli. Yurttaşların, STK’ların ve meslek örgütlerinin dayanışması görülüyor. Fakat, bu süreçte yönetimin üzerine düşen misyonu yapamadığı da anlaşılıyor. Bilhassa zelzelenin birinci günlerinde kurtarmaya yönelik çalışmalar başta olmak üzere müdahalenin vaktinde gerçek formda yapılamamış olmasının eksiklikleri esasen anlaşılıyor. Ayrıyeten 8 Mart’ta da Hatay’a gittim. Orada da çadırkentteki bayanları ziyaret ettim. Artık barınma muhtaçlığının hemen giderilmesi gerekiyor. Bir an evvel sağlıklı bir kentleşmeye uygun formda konutlar yapılmalıdır. Geçmişte pek çok afet sonrasında, konutların üretimindeki etaplarda son derece gecikmeler olduğu gözlemlendi. Bu sarsıntıda ve sonrasında bu türlü bir gecikmenin yaşanmaması gerekir. Tıpkı vakitte psiko-sosyal takviye çok değerli.