Zeynep Dilara Akyürek / Milliyet.com.tr – Sarsıntı bölgesi olan Anadolu toprakları tarihte her medeniyetten insanlara konut sahipliği yaptı. Farklı devletlerin en özel mimari yapıtları asırlarca büyük sarsıntılara meydan okudu. Yapıların ayakta kalmasını sağlayan sağlamlık sırrının yanında hasar tespiti için de değerli bir sistem kullanılıyordu. Artukluların 800 yıl evvel Diyarbakır’da kurduğu Mesudiye Medresesi de zelzele terazisinin kullanıldığı tarihi yapılardan biriydi. Kahramanmaraş merkezli 7.7 ve 7.6 büyüklüklerindeki zelzeleler sonrası medresede yapılan hasar tespit çalışmalarında yapının hasar almadığı anlaşıldı. Pekala sarsıntı terazilerinin geçmişten bugüne ehemmiyeti ne? Dicle Üniversitesi İnşaat Mühendisliği Kısım Lideri Prof. Dr. Zeynel Fuat Toprak ve Sakarya Üniversitesi Mimarlık Kısmı Öğretim Vazifelisi Mehmet İhsan Tezemir Milliyet.com.tr’ye anlattı.
‘İCATLARI DİĞERLERİNE MAL EDİLİYOR’
Medresenin mihrabında sarsıntı terazisi olarak tasarlanan iki sütunun, 7.7 ve 7.6 büyüklüklerindeki sarsıntılar sonrası problemsiz biçimde döndüğü tespit edildi. Muradiye Medresesi’nin planını Halepli Usta Cafer Bin Mahmud çizmişti. Ancak Mimar Sinan’ın da yapıtlarında kullandığı ve geliştirdiği zelzele terazilerinin geçmişi ise tartışma konusu. 1200’lü yıllarda yaşadığı varsayım edilen bilim insanı El Cezeri’nin ismi zelzele terazileri ile anılsa da terazileri Leonardo da Vinci’nin bulduğu argümanları da var.
El Cezeri’nin, Leonardo da Vinci’den 500 yıl kadar evvel yaşadığına dikkat çeken Dicle Üniversitesi İnşaat Mühendisliği Kısım Lideri Prof. Dr. Zeynel Fuat Toprak, “Onun icatlarının tamamı robotik, zati El Cezeri’nin icatları daima diğerlerine mal ediliyor. Robotik bilimini birinci defa teknolojik hayata aktarmış kişi de Artuklular’ın başmühendisi El Cezeri’dir. Zelzele terazisi de başmühendisin kıymetli icatlarından biridir. Yapıda yalnızca sarsıntı nedeniyle değil, öteki sebeplerle meydana gelen oturmaları da gösterir” dedi.
İKİ DEĞERLİ SEBEBİ VAR
Prof. Dr. Zeynel Fuat Toprak, sarsıntı terazilerinin cami ve medreselerin mihraplarına yerleştirilmesinin iki değerli sebebini şu sözlerle açıkladı:
“Deprem terazilerinin mihraba koyulmasının birinci sebebi estetik dertlerdir. Orada hoş bir görünüm elde edilmesini sağlar. İkinci sebebi ise yapıların en hassas noktasının mihrap olmasıdır. Orada yapılan bir tespit bütün bir yapıyla ilgili fikir sahibi olmayı sağlayabilir. El Cezeri’nin bu kıymetli icadını Mimar Sinan geliştirerek kendi yapıtlarına de uygulamıştır.”
DEPREM TERAZİLERİ YANLIŞSIZ SONUÇ VERİR Mİ?
Deprem terazileri tarihi yapıların aşikâr noktalarına yerleştiriliyordu. Yaşanan sarsıntı sonrası sütun rahatlıkla dönüyorsa yapının hasar almadığı kaydediliyordu. Zelzele terazileri ile ilgili kıymetli detayları Sakarya Üniversitesi Mimarlık Kısmı Öğretim Vazifelisi Mehmet İhsan Tezemir, şu sözlerle açıkladı:
“Deprem terazilerinin çalışma mantığı kolaydır. Sarsıntı terazisinin üstünde bulunduğu duvar bir sebepten ötürü kasılırsa yahut kırılırsa terazinin silindir formundaki sütun taşı bulunduğu yerde sıkışıp dönmeyecektir. Bu durum duvardaki deformasyon, bina temelindeki farklı bir oturma, kırılma yahut yan yatmadan kaynaklanabilir. Sütunda oluşan sıkışma, temel altında toprak kayması, yumuşak dolgu yerin çökmesi yahut zelzele üzere sebeplerden kaynaklanabilir. Kimi tarihi yapılarda binanın öteki kısımlarında de bu terazilerin kullanıldığını görüyoruz. Yalnızca mihrap duvarına değil yan duvarlara hatta kolon ve minare gövdelerine de sarsıntı terazileri koyulabiliyor.”
‘İYİ BİR MÜHENDİS SU TERAZİSİYLE BULUR’
Mehmet İhsan Tezemir, sarsıntı terazilerinin bugün inşa edilen yapılarda kullanılmadığını belirten ve zelzele terazilerine yeni teknoloji çağında gerek duyulmadığının altını çizen Tezemir, şunu da ekledi: “İyi bir mühendis binayla ilgili şüphelenilen bir durumda nalburdan alacağı kolay bir su terazisiyle bir binadaki duvar ve döşemelerdeki, yatmaları, çökmeleri, eğilmeleri basitçe bulabilir. Gelişmiş bir lazer terazi ile daha hassas ölçümlerde yapılabilir.”
‘DAHA ÇOK GÖRSEL EMELLİ YAPILMIŞ’
Mehmet İhsan Tezemir, o periyotlarda yaşamış insanların yeteneklerine dikkat çekerek sarsıntı terazilerinin farklı maksatlar için de yapılmış olabileceğini tabir etti.
“Benim fikrim bu sarsıntı terazilerinin fonksiyonellikten daha çok görsel hedefli yapıldığı istikametinde. O periyodun harika yapılarını inşa eden mimar ve mühendisler bir bakışta yapıda oturma mı var, çökme mi var, yan yatma mı var, bunları çabucak anlayabilecek yeteneğe sahiptiler. Bu terazileri yaptılar zira her gelen insan bunları çeviriyor, ‘Bak işte bu bina sağlam’ diye düşünerek moral buluyor, teraziler insanlara binanın durumu hakkında itimat veriyor.” Mehmet İhsan Tezemir
BİRÇOK VİLAYETTE ÖRNEKLERİ VAR
Deprem terazileri bugün sağlam halde ayakta kalan birçok yapıda hasar tespitiyle ilgili ipucu veriyor. 1400’lerde inşa edildiği varsayım edilen Hatay Mahremiye Camii, 6 Şubat’taki sarsıntılarda ayakta kalmayı başaramasa da sarsıntı terazileri o mescitte de kullanılmıştı.
Tarihin en kıymetli mimarlarından biri olan Mimar Sinan’ın yapıtlarında de sarsıntı terazisi görmek mümkün. 1585 yılında inşası tamamlanan Manisa’daki Muradiye Camii’nde mihrabın iki yanında sarsıntı terazisi bulunuyor. Ayrıyeten 1424 yılında yapılan Bursa Yeşil Camii‘de bu terazilerin kullanıldığı mescitlerden biri olarak varlığını sürdürüyor.