SALİHA SULTAN
Hiva Hanı ve tarihçi Ebulgazi Bahadır Han’ın yazdığı ve Türk tarihinin kıymetli kaynaklarından biri olan ‘Şecere-i Türkî yapıtının yeni bir el yazması bulundu. Tam metin olduğu belirtilen ve ‘Gürlen Nüshası’ ismi verilen nüsha, tarih hekimi Hilale Nezirova ve meslektaşları tarafından Özbekistan’da keşfedildi. Keşif öyküsünü ‘oyina.uz’ haber sitesinde bir makale ile kamuoyuna duyuran Nezirova, nüshanın geçen ay ‘Özbekistan Tarihi’ TV kanalındaki bir programda Ebulgazi Bahadır Han’ın yapıtları üzerine yaptığı konuşmanın akabinde ortaya çıktığını kaydetti. Nezirova makalesinde, programı izleyen ve Gürlen’de yaşayan Metyusuf Salimov isimli bir kişinin program sayesinde dedesinden kendisine kalan kitabın değerli bir nüsha olduğunu idrak ettiğini, akabinde kendisine ulaştığı bilgisini verdi. Dildora Rozmetova ve Ozod Saidov’la birlikte Gürlen’e gittiklerini aktaran Nezirova, yapıtı incelediklerinde Şecere-i Türkî’nin el yazması tam nüshası olduğunu gördüklerini belirtti. Nezirova, kitabın bulunduğu kişinin Hive hanlığının son periyodunda baş vezir olan Muhammed Salim’in soyundan geldiğini söyledi. ‘Gürlen’ ismini verdikleri nüshanın nestâ’lik yazıyla tam metin olarak kopyalandığını aktaran Nezirova, “El yazması kaynağının incelenmesi yeni başlamıştır. Çalışma sürecinin sonuçlarını yakın vakitte kamuoyu ile paylaşmayı planlıyoruz. Bu pahalı bulguyu sunduğu için el yazmasının sahibine derinden minnettarız” sözlerini kullandı.
Nezirova, makalesinde ‘Şecere-i Türkî’nin Türk tarihini anlatan en kıymetli kaynaklardan biri olduğunu vurgulayarak, yapıtın dünya çapında kataloglarda listelenen 22 nüshası bulunduğu, bunlardan beşinin Abu Raihan Beruni’nin ismini taşıyan Şarkiyat Enstitüsü’nde korunduğu bilgilerini verdi. Bu beş nüshadan dördünün metinlerinin bozuk olduğunu vurgulayan Nezirova, öne çıkan Taşkent nüshasının ise dünyanın öbür kütüphanelerinde saklanan el yazmaları ile karşılaştırıldığında, eksiksizlikleri ve birtakım açılardan eskiliği bakımından farklılık gösterdiğinin altını çizdi. Nezirova, keşfedilen yeni Gürlen nüshasını, bu Taşkent nüshası ile karşılaştıracaklarını vurguladı. Türk tarihi araştırmalarında ‘Baburnâme’ üzere yapıtların öne çıktığını hatırlatan Nezirova, Ebu’l Gazi Bahadır Han’ın kendi devrine kadarki genel Türk tarihini ele aldığı şecere çalışmasının ise ‘halk için yazılmış’ bir eser olarak öne çıktığını, bu yüzden başka kaynaklardan farklı olduğunu lisana getirdi. Tarih muharriri olarak da anılan Ebulgazi Bahadır Han, günümüzün Özbekistan, Türkmenistan ve Kazakistan hudutları içinde kalan Harezm bölgesinde, 1512-1920 yılları ortasında varlığını sürdürmüş olan Müslüman bir Özbek devleti olan Hiva Hanlığı’nı 1643-1663 yılları ortasında yönetmişti.
BATI’DAKİ TÜRK TARİHİ ALGISINI ŞEKİLLENDİRDİ
Türk tarihi araştırmalarında üç hükümdarın kaleme aldığı eserler Babür İmparatorluğu’nun kurucusu ve birinci hükümdarı Zahireddin Muhammed Babür tarafından yazılan ‘Baburnâme’, Harezmşâh’a ilişkin ‘Şecere-i Terâkime’ ve ‘Şecere-i Türk’, Mirzo Ulugbek’in ‘Dört Milletin Tarihi’ isimli yapıtları öne çıkıyor. Halk tarihini ele alan bir çalışmanın eksik olduğunu düşünen Ebulgazi Bahadır Han’ın ise bu boşluğu dolduracak yetenekli bir tarihçi adayı bulamayınca, yapıtı kendisinin yazdığı biliniyor. Müslüman tarihçiliğinin üslubuna nazaran yazılan kitapta Adem’den müellifinin periyoduna kadar geçen tarihî yıllar ele alınıyor. Eser bir önsöz ve dokuz kısımdan oluşan Çağatayca yazılan kitapta olaylar kolay ve özlü sözlerle anlatılıyor. 17. yüzyılda Avrupa’da Doğu’ya ilgi arttığında yaygınlaşan yapıtın, Avrupa’nın Orta Asya’daki Moğol ve Türk tarihi algısını şekillendirdiği ve iki yüzyılı aşkın bir mühlet araştırmacılara temel kaynak olduğu biliniyor. Almanca, Latince, Rusça, İngilizce, Türkçe ve Fransızca çevirileri bulunan yapıtta, Ebulgazi Bahadır Han’ın on yedi tane Çingiznâme kullandığını belirtiliyor. Dokuz kısımdan oluşan yapıtta Âdem’den başlayarak Moğol Han’a ve Cengiz Han’a kadar olan kısım birinci üç kısımda yer alır. Cengiz Han ve çocuklarının toprakları ile icraatları hakkındaki bilgiler yedinci kısımda tamamlanır. Son iki kısım ise, Şeybânî Han ve çocuklarının tarihine ayrılmıştır. Eser Türkiye Türkçesine birinci çevirisi ise birinci defa 1925 yılında Dr. İstek Parıltı tarafından Arap harfleriyle yapıldı.