Uzayda yeni bir sistem oluşuyor: ABD ve Çin ortasında uzay yarışı. Ama uzayın keşfi öylesine çok şey gerektiriyor ki, muhteşem güçlerin bile bunu tek başına yapmaları mümkün değil.
Teknik açıdan son derece şiddetli ve yüksek maliyetli olsa da son devirde, önümüzdeki 10 yılda insanların diğer gezegenlerin üzerinde yaşayabileceğine dair açıklamalar süratle arttı.
Fakat ülkeler ortasında güzel niyetin azaldığı ve dünyanın gitgide kutuplaştığı çağımızda bu maksatlar gerçekçi mi?
NASA’nın Ay’a dönüşü Artemis programıyla resmen başladı.
Üç vazifeden birincisi muvaffakiyetle havalandı. Birinci uçuş insansızdı ve roketteki bileşenlerin problemsizce çalıştığı görülmüş oldu.
İkinci uçuş, insanları, bugüne kadar uzayda bir insanın gittiği en uzak noktaya kadar götürüp geri getirecek.
Üçüncüsü ise astronotları, deney yapmaları için bir haftalığına Ay’a indirecek.
Uzun vadeli maksat ise Ay’ı Mars’a gitmek için bir sıçrama tahtası olarak kullanmak.
Fakat programın maliyeti yüksek: 93 milyar dolar. Bu, hayat pahalılığını hisseden ABD vergi mükellefleri için büyük bir harcama.
Kongre’ye geçen yıl sunulan bir rapora nazaran, mevcut planlar “gerçekçi olmayacak kadar hızlı” ve önemli bütçe artışlarına muhtaçlık duyulabilir.
Raporda NASA’nın maliyet iddialarını daha sağlam ve şeffaf hale getirmesi talep ediliyor.
NASA 2023’te talep ettiğinden daha az gelir edinecek olsa da bu ölçü beşerli uzay programlarını sürdürmeye kâfi.
Çin ise kendi uzay istasyonu Tiangog’u planlandığı halde tamamladı.
Çin uzay programı Ay ve Mars’a araçlar gönderdi.
Pekin’in maksadı 2025’te Ay’da insansız bir araştırma istasyonu kurmak, 2030’da ise birinci kere Ay’a astronot göndermek.
Ay’a daha evvel de insan inmişti lakin Mars amacı çok daha güç.
Kızıl Gezegen Ay’dan 250 kat daha uzak ve şimdi insanları oraya götürebilecek özelliklere sahip bir roket yok.
Bilim insanları ağır bir yakıt deposuna sahip bir roketi, atmosferi oldukça ince olan bir gezegene indirmenin bir yolunu bulsa bile, astronotları aylar süren uzay seyahatinin akabinde dünyaya geri getirmenin de yolunu bulmaları gerek.
1950’lerde ve 60’larda muhteşem güçler uzayın keşfi için birbirleriyle yarışmıştı.
Ruslar uzaya birinci insanı gönderdi.
ABD ise Ay’a birinci ayak basan ülke oldu.
1970’lerdeyse ülkeler uzayda işbirliğine gitmeye başladı ve bunun meyvesi, 1998’de birinci kesimi uzaya gönderilen Milletlerarası Uzay İstasyonu (ISS) oldu.
13 öbür ulusla birlikte iki muhteşem güç, bugüne kadar uzayda oluşturulmuş en büyük yapıyı inşa etti.
ISS’in sahibi tek bir ülke değil ve her ülke, bunun işler halde olması için birbirine bağımlı.
Bu, ulusların farklılıklarını bir kenara koyup işbirliği yapması durumunda nelerin başarılabileceğinin bir sembolü oldu.
Fakat olaylar biraz daha farklı gelişti. Bilhassa de Çin’in Memleketler arası Uzay İstasyonu’na dahil olması ABD tarafından engellenince…
Çin bunun akabinde kendi uzay istasyonunu kurmaya karar verdi.
Daha yakın bir tarihte ise, Rusya’nın Ukrayna’yı işgalinin başlamasından sonra pek çok ülke Rusya ile işbirliğini sonlandırdı.
Avrupa Uzay Ajans (ESA) Rusya ile ortak ay programını sonlandırdı.
Mars’ta ömür izlerini arayacak bir araç göndermeye dair ortak proje de iptal edildi.
Fakat bu projelerin bilakis, Milletlerarası Uzay İstasyonu’nda Batılı ülkeler Rusya ile birlikte çalışmaya devam ediyor.
Hatta Avrupalılar ve Amerikalılar Moskova’daki uzay üssünde eğitim almaya devam ediyor.
Peki 2030’da ISS’in ömrü tamamlandıktan sonra ne olacak?
Londra’daki niyet kuruluşu Royal United Services Institute’tan uzay siyasetleri analisti Juliana Suess, Rusya’nın geride kalmış teknolojisiyle başka uluslara sunabileceği az şey olduğunu söylüyor, uzaya çıkan birinci ulusun uzaydan çekilen birinci ulus olmak zorunda kalabileceğini vurguluyor:
“ISS ömrünü tamamlamadan Rusya öbür bir alternatif bulamazsa yahut kendi uzay istasyonunu geliştiremezse beşerli uzay uçuşlarına son vermesi gerekebilir.
“Mevcut ortamı ve yaptırımları göz önünde bulundurunca bir alternatif bulması da pek kolay gözükmüyor.”
Rusya’nın uzaydaki gerilemesi, Çin’in süratle ilerlediği bir periyoda denk geldi.
Her ne kadar uzay harcamaları ABD’yle kıyaslanamayacak kadar az olsa da son 10 yılda uzaya 200’den fazla roket göndermeyi başardılar.
Çin, uzayda paydaşlığın bilgi birikimi ve para getirdiğini biliyor.
Bugüne kadar ISS’e katılamayan pek çok ülkeyi kendi uzay istasyonlarına davet etti.
Yeni uzay yarışı devrinde geride kalmanın kendilerine ziyan vereceğini düşünen ülkelerin de bu işe girişmesiyle uzay programı olan ülkelerin sayısı 72’ye çıktı.
Milyarderler dönemi
Uzay günlük hayatımızın ayrılmaz bir kesimi. Hava durumu iddialarından irtibata, bankacılıktan nezarete kadar pek çok alanda uydulara bağımlıyız.
Ve yörünge gitgide kalabalıklaşıyor.
2001’de uzaya gönderilen uydu sayısı yıllık 800 civarındayken 20 yıl sonra bu sayı 5 bine çıktı.
Uzay bölümü son derece değerli ve teknik açıdan zorluklar barındırıyor. Bu, hiçbir ülkenin tek başına altından kalkamayacağı düzeyde.
Fakat yeni milyarderlerin sahneye çıkmasıyla birlikte bu alanda yeni paydaşlıklar da doğuyor.
Elon Musk’ın şirketi SpaceX insanları yörüngeye götürmeye başladı bile.
Şirket, kısa mühlet öncesine kadar tek kullanımlık olan roketleri tekrar kullanmayı başararak maliyetlerini düşürdü.
Amazon’un sahibi Jeff Bezos ise Orbital Reef (Yörüngesel Resif) isimli bir ticari uzay istasyonu kurmak istiyor.
Sovyetler Birliği’nin uzay istasyonu Mir’e 1991’de giderek İngiltere’nin birinci astronotu olan Helen Sherman günümüzdeki milletlerarası rekabetin, şirketlerin pragmatistliği sayesinde ortadan kalkabileceğini düşünüyor:
“Dünyanın dört bir yanından şirketleri bir ortaya getiren şey ticarileşme olacak.
Finansal yarar ve bilimsel ilerleme fikirleri işbirliğini artırıyor.
Özel şirketler uzayda yeni paydaşlıklar geliştirse de, kayıtlı oldukları ülkenin hukukuna bağlı kalmak zorundalar.
2022’de Rusya’ya yaptırımlar başlayınca pek çok şirketin Rusya ile mukavelesini iptal etmesi gerekmişti.
Avrupa Uzay Ajansı (ESA) Lideri Dr. Josef Aschbacher, Avrupa’yı uzay yarışında tutmakta kararlı.
AB ülkelerinin yaşadığı finansal meselelere karşın ESA’nın bütçesi 2 milyar euro civarında arttı.
BBC’ye konuşan Aschbacher “Uzay en süratli büyüyen kesimlerden biri, evvelki devirlere kıyaslanamayacak bir süratle büyüyor. Bu alanda geride kalamayız” diyor ve ekliyor:
“Bu bölüme güçlü yatırımlar yapmamız lazım. Üye ülkelerimizdeki şirketler için yeni iş fırsatları yaratmak istiyoruz.”
Gelecekte uzayın keşfine uluslar öncülük edecek.
Fakat bunu başarmanın zorluğu nedeniyle kümeler yahut bloklar halinde hareket etmeleri gerekebilir.
Avrupa Uzay Ajansı yıllardır buna başarılı bir formda aracılık ediyor.
Uzay için yeni yasalar
Yeni dünyalara gitmeye imkan sağlayacak yeni atılımın önündeki pürüzlerden biri de uzayı düzenleyen yasalar.
Dış Uzay Muahedesi (uzun ismiyle Ay ve Öbür Gök Cisimleri Dâhil, Uzayın Keşif ve Kullanılmasında Devletlerin Faaliyetlerini Yöneten Unsurlar Hakkında Andlaşma) 1967’de imzalandığından bu yana hiç güncellenmedi.
Bu muahedenin hususları ortasında uzaya nükleer silah yahut başka kitle imha silahlarının yerleştirilmemesi de var.
Uzay siyasetleri analisti Juliana Suess, bu mutabakatın günümüzde yetersiz kaldığını söylüyor:
“Bu mutabakatta şirketlerden yahut milyarderlerden bahsedilmiyor.
“Uzay günümüzde 1967’dekinden büsbütün farklı bir alan.”
Birleşmiş Milletler Ay, Mars ve öteki gezegenlerle uyduların ticari kullanımı hakkında 1979’da yeni bir mukavele hazırladı ancak ABD, Çin ve Rusya bunu imzalamayı reddetti.
ESA’dan Josef Aschbacher, yeni bir uzay muahedesi imzalanana kadar uzay yarışının olabileceğinden daha yavaş ilerleyeceğini düşünüyor:
“Uzayda uydular için birebir yörüngeleri kullanıyoruz. Ay’da Çin, ABD ve AB tıpkı yüzeyi kullanacak.
“Bir ortada çalışabilmemiz için buna yönelik kurallar koymamız gerekiyor.”