20 yıl evvel yazdığı, “İmparatorluktan Sonra: Amerikan Nizamının Çöküşü” kitabında, ABD liderliğindeki milletlerarası tertibe yönelik eleştirel bakışını sergileyen Fransız muharrir, ekonomik yaptırımlara karşı Rus direncinin Amerikan emperyal sistemini uçuruma sürüklediğini vurguluyor.
Todd’a nazaran, Rusya Çin’in takviyesini almayı sürdürürken Avrupa iktisadını tüketmeyi başarırsa, bu durumda ABD’nin dünyadaki mali ve mali denetimi çökecek. Todd, ABD’nin de tıpkı Rusya üzere artık bu savaştan çekilemeyeceğini ve taraflardan biri çökene kadar ‘bitmeyen bir savaş’ın içinde bulunduğumuzu ileri sürüyor.
Alexandre Devecchio imzasıyla Le Figaro’da yayınlanan söyleşi, Sercan Genç tarafından dış siyaset haber ve tahlil portalı Harici.com.tr için çevrildi.
İşte, o söyleşinin tam metni:
ÜÇÜNCÜ DÜNYA SAVAŞI BAŞLADI
Emmanuel Todd bu savaşın Rusya ile Ukrayna ortasındaki askeri müsabakanın ötesinde, liberal Batı Devletleri ile tutucu ve otoriter bir bakış açısına sahip olan Dünyanın geri kalan ülkelerini ideolojik ve kültürel olarak karşı karşıya getirdiği konusunda ısrar ediyor. Kendisine nazaran bu durumun soyutlanan ve yalnız kalan tarafları düşünüldüğünden çok daha farklı. Antropolog bugüne kadar husus ile ilgili görüşlerini sadece Japonya halkı ile paylaşıyordu ve hatta bu bahiste takımadada kışkırtıcı başlığa sahip bir deneme bile yayınladı: Üçüncü Dünya Savaşı çoktan başladı. Muharrir Le Figaro için ikon aykırısı tezini ayrıntılandırdı ve Ukrayna’nın askeri manada direnmeye devam etmesinin Rusya’nın ekonomik olarak ezileceği manasını taşımadığının altını çizdi. Kendisine nazaran bu durum çatışmanın sonucunu meçhul kılan ikili bir sürpriz…
“Üçüncü Dünya Savaşı çoktan başladı” neden bu başlık?
Çünkü bu bir gerçek, Üçüncü Dünya Savaşı başladı. Evet, “küçük” bir biçimde ve iki sürprizi beraberinde getirerek başladı. Savaşın başında Rusya ordusunun çok kuvvetli olduğu ve tersine iktisadının zayıf olduğu fikri ile yola çıkıldı. En başta düşünülen Ukrayna’nın askeri olarak, Rusya’nın ise ekonomik olarak ezileceğiydi. Hâlbuki bunun aykırısı gerçekleşti. Ukrayna topraklarının yüzde 16’sını kaybetmiş olsa bile askeri olarak ezilmedi; Rusya da ekonomik manada ezilmedi. Sizinle konuştuğum şu an itibariyle, savaşın başlangıcından itibaren ruble dolar karşısında yüzde 8 ve avro karşısında ise yüzde 16 bedel kazandı.
Öyleyse burada bir yanılmaca olduğundan bahsedebiliriz. Ancak her ne kadar askeri manada yaşanan şiddet evvelki dünya savaşlarına nazaran zayıf kalsa da muhakkak bir bölge içerisinde yer alan bir savaşın, sırtını Çin’e dayamış olan Rusya ile genel manada Batı ülkeleri ortasındaki global bir ekonomik müsabakaya dönüştüğü ve bir dünya savaşı halini aldığı yadsınamaz bir gerçek.
Biraz çoka kaçmıyor musunuz? Batı direkt doğruya askeri manada bir taraf değil…
Yine de silah tedarik ediyoruz. Her ne kadar kendimizi göstermesek de Rusları öldürüyoruz. Lakin biz Avrupalılar savaşta bilhassa ekonomik olarak taraf oluşturuyoruz. Öte yandan gerçek manada savaşta olduğumuzun farkına kıtlıklar ve enflasyon sayesinde varıyoruz.
Putin savaşın başında toplumsal ve tarihi manada çok büyük mana taşıyan büyük bir yanlışa imza attı. Savaş öncesinde Ukrayna üzerine çalışan şahıslar bu ülkeyi yeni doğmakta olan bir demokrasi olarak değil de gelecekte “failed state” olarak anılabilecek dağılma halinde bir toplum olarak görüyorlardı. Bağımsızlığını kazandığından itibaren ülkeden ayrılan Ukrayna sakinlerinin sayısının 10 milyon mu yoksa 15 milyon mu olduğu merak konusuydu. Bu husus hakkında hala de kesin konuşmak mümkün değil zira gerçeklerden korkan bir toplumun alışılmış emarelerinden biri olarak Ukrayna’da 2001 yılından bu yana nüfus sayımı yapılmadı. Benim fikrim Kremlin’in parçalanma halinde olan bu toplumun birinci şokta yıkılacağı, hatta ve hatta “Hoş geldin aziz Rusya” diyeceği tarafındaydı. Ancak bilakis parçalanma halinde olan bir toplumun savaş esnasında dış güçler tarafından askeri ve finansal olarak desteklenmesi durumunda yeni bir istikrar kurabileceği ve hatta yeni bir ufuk ve umut sahibi olabileceği gerçeği ortaya çıktı. Ruslar bu durumu öngöremezdi. Kimse öngöremezdi.
Fakat parçalanma halinde olan toplum gerçeğine karşın Rusların, Ukrayna halkının ulusal hislerini ve Avrupalıların Ukrayna’ya yönelik dayanağını küçümsediğinden bahsedebilir miyiz? Hatta sizin de küçümsediğiniz söylenebilir mi?
Var olan eski datalara dayanarak küçük Rusya’nın aile sisteminin Büyük Rusya’nın toplumsal yapısından farklı olarak çekirdeksel bir yapıda olduğunu söyleyebilirim. Evet, bundan eminim ancak Ukrayna savaş sırasında ve öncesinde dış göçe maruz kaldı. Bu göç ve hali hazırda ülkede yaşayan vatandaşların duruşu sonucu ortaya çıkan birtakım toplumsal değişimler ve geniş toplum hareketleri sonucunda Ukrayna’da nasıl bir dönüşüm olduğundan bahsedemem. Bu bahiste yorum yapmanın erken olduğunu düşünüyorum.
Karşılaştığım çelişkilerden birisi şu; Rusya’yı anlamakta hiçbir zahmet çekmiyorum. Bu mevzuda benim batıya ilişkin etrafımla uyumsuzluk içerisindeyiz. Birebir vakitte insanların heyecanını da anlayabiliyorum. Soğuk bir tarihçi olarak konuşmak benim için de güç. Ancak Vercingetorix’i Alesia’ya hapseden ve sonrasında zaferini kutlamak ismine Roma’ya götüren Jules Sezar’ı düşününce, kimse Romalıların makus olabileceğini yahut bedel yargılarının yetersiz olup olmadığını tartışmıyor. Bugün tüm bu coşku ile ülkemin yanında saf tutarak Rus ordusunun Ukrayna’ya girişini, bombalamaları, vefatları, güç altyapılarının imha edilmesini ve soğuktan ölen Ukraynalıları düşünebiliyorum. Ama benim açımdan Putin’in ve Rusların davranışları çok kolay bir biçimde okunabilir ve size nasıl olduğunu anlatacağım.
Savaşa hazırlıksız yakalandığımı ve beklemediğimi söyleyerek başlayabilirim. Bugün itibariyle Amerikalı realist jeopolitik uzmanı John Maersheimer’in tahlilini paylaşıyorum. Kendisi şu tespitte bulundu: en azından 2014 yılından beri NATO askerlerinin (Amerikalı, İngiliz ve Polonyalı) himayesi altında bulunan bir Ukrayna ordusu NATO’nun da fiili bir üyesi haline gelmişti ve Rusya NATO üyesi bir Ukrayna’ya asla tahammül etmeyeceğini açıkça belirtmişti. Öyleyse tekrar birebir Ruslar (Putin’in de taarruzdan bir gün evvel belirttiği gibi) kendi bakış açılarına nazaran tedbir almak gayesi ile bir savunma savaşı başlattılar. Mearsheimer’ın altını çizdiği öteki bir bahis ise Rusların çektiği zorluklardan keyifli olmamamız gerektiği. Zira bu savaş onlar açısından bir varoluş sıkıntısı haline geldiğine nazaran ne kadar zorluk çekerlerse bir o kadar şiddetli formda vurmaya devam edeceklerdir. Sanırım bu tahlil doğrulanabilir. Mearsheimer’in tahliline bir tenkit bir de ekleme yapmak isterim. Bu savaş birebir vakitte Birleşik Devletler ismine da bir varoluş sorunu haline geldi. Artık en az Rusya kadar çatışmanın bir kesimi haline geldiler ve geri dönüşleri yok. Bu yüzden de artık sonu gelmeyecek bir savaşta olduğumuzu söyleyebiliriz. Bu o denli bir müsabaka ki, sonucunda taraflardan biri çöküş yaşayacaktır.
Peki sizce hangi taraf?
Ekleme yapmak istediğimi belirtmiştim: Mearsheimer’in Ukrayna’nın fiili olarak NATO üyesi olduğunu söylemesi bence kâfi değil. Almaya ve Fransa NATO’nun azınlık ortakları olmalarına karşın Ukrayna’da askeri manada ne olup bittiğinden haberdar değillerdi. Hatta Fransız ve Alman hükümetleri saflıklarından dolayı birçok tenkit aldılar zira bir Rus istilasına ihtimal vermiyorlardı. Daha doğrusu Amerikalıların, İngilizlerin ve Polonyalıların Ukrayna’ya geniş bir savaş imkânı sunabileceklerini bilmiyorlardı. NATO’nun şu anki temel ekseni Washington-Londra-Varşova-Kiev’dir.
Şimdi de eleştirime geçeceğim: Mearsheimer güzel bir Amerikalı olarak ülkesine çok kıymet biçmektedir. Onun bakış açısına nazaran Ukrayna savaşı Ruslar için bir var olma savaşı iken Amerikalılar için başkalarından farkı olmayan bir iktidar “oyunudur”. Vietnam, Irak ve Afganistan’ın akabinde yeni bir bozgun daha… Ne ehemmiyeti olabilir ki? Amerikan jeopolitiğinin mantığı şu temele dayanmaktadır: “Nasıl olsa iki okyanus ortasında inançta olduğumuzdan dolayı başımıza bir şey gelmeyeceğinden istediğimiz her şeyi yapabiliriz”. Amerika için hiçbir şey varoluşsal olamaz. Bu tahlil eksikliğinin sonucunda Biden bugün kaçanların en önünde yer almaktadır. Amerika yorgundur. Rus iktisadının direnmesi Amerikan emperyal sistemini felakete sürüklemektedir. Hiç kimse Rus iktisadının NATO’nun “ekonomik gücü” karşısında ayakta kalacağını öngörmemişti. Hatta bence Ruslar bile bunu varsayım etmemişlerdi.
Rusya iktisadı yaptırımlara süresiz olarak direnerek Çin tarafından desteklenmeye devam ederken, Avrupa iktisadını tüketmeyi başarabilirse, dünyadaki Amerikan mali ve mali denetimleri çöker ve ABD’nin devasa ticaret açığını finanse etme mümkünlüğü da ortadan kalkmış olur. İşte bu sebepten ötürü savaş, Birleşik Devletler için bir var oluş sorunu haline gelmiştir. Artık en az Rusya kadar çatışmanın bir modülü haline geldiler ve geri dönüşleri yok. Bu yüzden de artık sonu gelmeyecek bir savaşta olduğumuzu söyleyebiliriz. Bu o denli bir müsabaka ki, sonucunda taraflardan biri çöküş yaşayacaktır. Çinliler, Hindistanlılar ve Suudiler bu durumdan büyük sevinç duymaktadırlar.
Fakat yine de Rus ordusu çok makus bir durumda üzere duruyor. Kimileri rejimin yıkım basamağında olduğunu bile öngörmekte. Siz bu kanıda değil misiniz?
Hayır, Rusya’da en başlarda bir tereddüt yahut bir kandırılma hissinin oluştuğunu söyleyebiliriz. Ancak şu anda Ruslar savaşta yerlerini sağlam bir formda aldılar ve Putin kimsenin fikrinin olmadığı bir şeyden yararlanıyor. 2000’li yıllar yani Putin yılları Ruslar için istikrarlı ve olağan olarak nitelendirebileceğimiz bir hayata geri dönüş yılları oldu. Bence Macron Fransızlar için bunun tam aykırısını yani öngörülemez ve tehlikeli bir Dünyaya açılan kapıyı temsil ediyor. Ve bu durum endişeyi da beraberinde getiriyor. 90’lı yıllar Rusya için daha evvel hiç gibisi görülmemiş kadar acılı bir periyot oldu. Akabinde gelen 2000’li yıllarda Ruslar olağan bir hayata geri dönebildiler ve bunu sırf hayat düzeyi manasında söylemiyorum: cinayet ve intihar oranlarının çok azaldığına ve bilhassa de benim için en kıymetli göstergelerden biri olan çocuk mevti oranlarının eridiğine ve hatta Amerika’daki oranların bile altına indiğine şahit olduk daima bir arada.
Rusların niyet yapısına nazaran Putin (kuvvetli ve dini olarak) bu istikrarı temsil ediyor. Ve temel olarak, sıradan bir Rus vatandaşı bugün ülkesinin liderinin bir savunma savaşı verdiğine inanıyor. En başlarda yapılan kusurların farkındalar ancak sonrasında gelen ekonomik hazırlık periyodunun sonunda inançlarının arttığını söyleyebiliriz. Bu itimat Ukrayna’ya karşı artmıyor, yanlış anlaşılmasın. Ukraynalıların savunması Rus halkı için anlaşılabilir (çünkü onları kendileri üzere yavuz görüyorlar, bir batılıdan bu halde direnmesini beklemezler) lakin onların inancı bilhassa “Batı birliğine” yahut “Amerika ve uyruğundaki ülkelere” karşı artmakta. Rus rejiminin temel önceliği alanda askeri bir zafer kazanmak değil, son 20 senede kazanılan toplumsal istikrarı kaybetmemek.
Bu yüzden kelam konusu savaşı ekonomik bir biçimde yürütüyorlar, aslında buna erkek tasarrufu ismini da verebiliriz. Rusya, bayan başına denk gelen 1,5 çocuk ortalaması ile var olan demografik meselesini şimdi çözebilmiş değil. Bundan beş sene sonra aşikâr yaş kümelerinde boşluklar oluşmaya başlayacak. Bence bu savaşı 5 sene içerisinde kazanmalı yahut kaybetmeliler. Bir dünya savaşı için olağan bir müddet.
Bu yüzden kısmi bir savaş iktisadı yaratarak kelam konusu savaşı ekonomik bir biçimde yürütüyorlar ve birebir vakitte erkeklerini de korumak arzusundalar. Kharkiv ve Kiev’in akabinde Kherson bölgesinden de geri çekilme operasyonu bu bakış açısı ile daha fazla mana kazanıyor. Bizler Ukrayna’nın geri aldığı birkaç kilometre karenin hesabını yaparken Ruslar bu sırada Avrupa iktisadının çöküşünü bekliyorlar. Ruslar açısından ana cephe biziz. Tabi ki yanılabilirim lakin ben Rusların davranışlarının akla dayandığı ve sert olduğu, bu yüzden de öngörülebilir olduğu kavramı ile yaşıyorum. Bilinmeyenleri öbür yerde aramak gerekir.
Rusların bu çatışmayı bir “savunma savaşı” olarak algıladıklarını belirttiniz ancak kimse Rusya’yı işgal etme teşebbüsünde bulunmadı. Ve bugün itibariyle savaşın bir sonucu olarak NATO, doğuda kendisine katılmak isteyen Baltık ülkeleri ortasında hiç olmadığı kadar tanınan hale geldi.
Size nazaran Rusya’nın savaşa girmesi Amerika Birleşik Devletleri’nin izafi çöküşü ile açıklanabilir mi?
2002 yılında yayınladığım İmparatorluktan sonra isimli kitabımda Birleşik Devletlerin uzun sürecek olan çöküşü ve Rusların kuvvetli günlerine geri dönüşünü ele almıştım. 2002 yılından beri Amerika başarısızlık üstüne başarısızlık yaşayarak geri çekilmeye devam ediyor. Amerika Birleşik Devletleri Irak’ı işgal etti lakin sonrasında ülkeyi İran’a teslim ederek onları Orta Doğunun en kıymetli aktörü haline getirdi. Afganistan’dan kaçtılar. Ukrayna’nın Avrupa ve Birleşik Devletlerin uydusu haline getirilmesi de batının beklediği canlılığı sağlamadı. Bilakis 1990’lı yıllarda ortaya atılan ve sonrasında Polonya ve Baltık ülkelerindeki Rus zıddı bir karaktere bürünen hareketin tükenmesine yol açtı. Hal bu türlü olunca, Amerikalıların içinde bulundukları geri çekilme bağlamında Ruslar nihayet kâfi teknik kapasiteye sahip olduklarına inanarak Ukrayna’yı dize getirmeye karar verdiler.
Eğer Brzezinski okursanız (Büyük Satranç tahtası), Amerikan imparatorluğunun İkinci Dünya savaşı sonunda bugün hala en büyük koruyucuları olan Almanya ve Japonya’nın fethedilmesi ile kurulduğunu görürsünüz. Amerikan sistemi geriye çekildikçe bu hami ülkelerin seçkin sınıfı üzerine gitgide fazla yük biniyor (buraya tüm Avrupa ülkelerini dâhil ediyorum). Bu durumda ulusal özerkliklerini yitirecek olan (veya çoktan yitirmiş olan) birinci toplumlar İngiliz ve Avustralyalılar olacaklardır.
İnternet, İngiliz dünyasının içerisinde Birleşik Devletler ile o denli ağır bir insani etkileşim ortamı yarattı ki tüm üniversitelerin seçkin katmanı, medya önündeki kişilikler ve sanatkarlar bu ortamın birer eki haline geldiler. Avrupa kıtası üzerinde ulusal dillerimiz sayesinde her ne kadar biraz korunaklı olsak da özerkliğimizi çok hızlı bir halde kaybettiğimiz bir gerçek. Irak savaşını ve Chirac, Schröder ve Putin’in savaş zıddı düzenledikleri ortak basın toplantısını hatırlayalım…
Birçok araştırmacı Rusya’nın İspanya ile tıpkı gayrisafi ulusal hasılaya (GSMH) sahip olduğunun altını çiziyor. Rusya’nın ekonomik gücünü ve direnme kapasitesini gereğinden fazla büyütmüyor musunuz?
Savaş olayları tüm sertliği ile açığa vurduğundan bir siyaset iktisadı imtihanına dönüştü. Rusya ve Beyaz Rusya’nın GSMH’si Batı ülkelerinin kinin yüzde 3,3’üne denk geliyor ki (Birleşik Devletler, İngiliz dünyası, Avrupa, Japonya ve Güney Kore) bu çok küçük bir oran. Bu GSMH’nin nasıl olur da hala dayanmaya ve füze üretmeye devam ettiğini sorgulayabiliriz. Sebep şu ki GSMH kurgusal bir üretim ölçümü. Amerikan GSMH’sinden fazladan faturalandırmış sıhhat harcamalarını, avukatlar tarafından “üretilmiş olan zenginliği”, dünyanın en dolu hapishanelerini ve yıllık ortalama 120.000 dolar maaş alan, sayıları 15 ila 20.000 ortasında değişen ekonomistleri “üreten” yanlış tarifli finansal hizmet bölümünü çıkarırsanız, bu GSMH’nin büyük bir çoğunluğunun hava gazı olduğunu fark edersiniz. Savaş bizleri gerçek iktisat ile yüzleştirir ve bir ulusun gerçek zenginliğini, üretim kapasitesini ve doğal olarak da savaş kapasitesini anlamamızı sağlar.
Rus iktisadını malzeme değişkenlerden bahsederek kıymetlendirebiliriz. 2014 yılında Rusya’ya karşı birinci kıymetli büyük yaptırımları uygulamaya başladık ancak bunun üzerine Ruslar buğday üretimlerini arttırarak 2020 yılında 40 milyon tondan 90 milyon tona çıkardılar. Öbür yandan neoliberalizmin bir sonucu olarak Amerika’nın buğday üretimi 1980 ve 2020 yılları ortasında düşüş göstererek 80’den 40 milyon tona geriledi. Yeniden tıpkı biçimde Rusya en büyük nükleer santral ihracatçısı durumuna geldi. 2007 yılında Amerikalılar stratejik rakiplerinin çok makûs olan nükleer durumundan bahsederek Birleşik Devletlerin Rusya’ya katiyen altından kalkamayacağı bir akında bulunabileceği hayalinden bahsediyorlardı. Bugün ise Ruslar hipersonik füzeleri sayesinde nükleer olarak da üstünlüğü sağlamış durumdalar.
Böylelikle Rusya’nın gerçek bir ahenk kapasitesi olduğu ortaya çıkıyor. Biliyorsunuz, merkezi ekonomilerle dalga geçmek istediğimizde onların ne kadar katı olduklarını vurguluyoruz ve kapitalizmi savunurken ve yüceltirken esnekliği ile övünüyoruz. Yanlışsız aslında. Bir iktisadın esnek olabilmesi için bir pazara ve mali ve maddi bir işleyişe gereksinim var. Ama bundan daha da evvel elinden bir iş gelen aktif bir topluma gereksinim var. Şu an itibariyle Birleşik Devletler Rusya’nın iki katından daha da fazla bir nüfusa sahip (öğrenim yaşlarında ise bu oran 2,2). Bu yaşlardaki yüksek eğitime dâhil genç kümesini ele aldığımızda Birleşik Devletlerde mühendislik okuyanların oranı yüzde 7 iken Rusya’da bu oran yüzde 25. Bu demektir ki Rusya bahsi geçen kümede 2,2 katı az bir nüfusa sahip olmasına karşın yüzde 30 daha fazla mühendis yetiştirebiliyor. Birleşik Devletler ise bu boşluğu büyük çoğunluğu Hindistanlı ve Çinlilerden oluşan yabancı öğrenciler ile kapatmaya çalışıyor. Ancak bu da kesin ve devamlı bir kaynak değil. İşte bu Amerikan iktisadının temel ikilemi: Çin ile lakin Çin’den vasıflı işgücü ithal ederek başa çıkabiliyorlar.
Ben bu noktada istikrar noktası kavramını öneriyorum. Rus iktisadı pazarın işleyiş kurallarını kabul etti (hatta bu kuralların korunması Putin’in bir takıntısı). Ancak tekrar de bunda Devletin çok büyük bir rolü var ve bunu yaparken tıpkı vakitte esneklikle yetiştirdiği mühendislerin askeri ve sanayi manada gerekli ahengi sağlamalarını başarabiliyor.
Size nazaran bu savaş sırf askeri ve ekonomik bir savaş değil ancak birebir vakitte kültürel ve ideolojik bir savaş…
Burada özellikle bir antropolog olarak kendimi tabir ediyorum. Rusya’nın geçmişinde daha ağır ve toplumsal ailevi yapılar oldu ve bu periyoda ilişkin bedellerden kimileri bugün hala yaşamaya devam ediyor. Burada bizim hayal edemediğimiz ve aile-ulus bilinçaltı tarafından beslenen bir Rus yurtseverlik hissi var. Batılı gazeteler trajik manada o kadar komikler ki durmadan şunu söylüyorlar: “Rusya yalnız kaldı, Rusya yalnız kaldı”. Lakin Birleşmiş Milletler oylarına baktığımızda dünyanın %75’inin Batı’yı takip etmediğini görüyoruz ki geriye çok küçük bir oran kalıyor. Bir antropolog olarak dünya haritasını bir taraftan The Economist (yani İngiliz dünyası ve Avrupa) tarafından yayınlanın en âlâ demokrasi düzeyine sahip ülkeler sıralamasına ve öbür taraftan Rusya, Arap dünyası, Çin ve Afrika ortasındaki en otoriter ülkeler sıralamasına nazaran açıklayabilirsiniz. Lakin bu çok sıradan bir açıklama olacaktır bir antropolog için. “Batı” ve etrafında ikili ebeveyn sistemine sahip çekirdek aile yapısı olan yani çocuğun toplumsal statüsünün tarifinde dişi ve erkeğin ebeveyn olarak eşit olduğu ülkeler bulursunuz. Öbür yanda ise Afrika-Avrupa-Asya’da büyük bir kitle olarak topluluk halinde ve babasoylu aile sistemleri vardır. Medyamızın siyasi kıymetler çatışması olarak tanımladığı bu savaşın, daha derin bir seviyede antropolojik pahalar çatışması olduğunu fark ediyoruz aslında. İşte bu karşılaştırmayı tehlikeli kılan da bu bilinçsizlik ve derinliktir.